Szkoła obywatelska – cz. I

W latach 1848–1849 szereg krajów europejskich ogarnęło wrzenie rewolucyjne, które przeszło do historii jako Wiosna Ludów. We Francji, w wyniku rewolucji lutowej obalono monarchię i powołano rząd tymczasowy. Wśród znaczących reform tego okresu warto wymienić inicjatywy upowszechniania oświaty. Jedną z najwybitniejszych postaci na tym tle był Hipolit Carnot (1801–1888).

W czasie demonstracji na ulicach Paryża wysuwano m.in. żądania podniesienia poziomu oświaty powszechnej oraz zorganizowania szkolnictwa zawodowego. Chcąc sprostać tym wyzwaniom, rząd tymczasowy powołał Hipolita Carnota na ministra oświaty z zadaniem przeprowadzenia reformy wychowania. Jako były sekretarz Towarzystwa Oświaty Elementarnej posiadał on stosowne doświadczenie oraz rozeznanie w sytuacji szkolnictwa we Francji.
Działalność reformatorska Hipolita Carnota w dziedzinie oświaty miała charakter nowatorski. Szereg instytucji, które powołał lub zamierzał powołać, były zamierzeniami rewolucyjnymi nawet jak na czasy przełomowe. Miał za sobą dwa ważkie atuty: tekę ministra oświaty oraz oddanych sprawie współpracowników, z którymi udało się zrobić tak wiele w tak krótkim czasie. Zanim przeciwnicy otrząsnęli się z zaskoczenia, reformy zaczęły przynosić pierwsze owoce. Załamanie, jakie nastąpiło w drugiej fazie Wiosny Ludów, zniweczyło wiele z osiągnięć reformatorów, ale posiane ziarno wykiełkowało w dekadach późniejszych.

Pilną sprawą dla przeprowadzenia zmian w państwie było pozyskanie chłopów, którzy zajmowali pozycję wyczekującą. W tym celu Carnot zainicjował wydawanie „podręczników obywatelskich”, które miały przekonać chłopstwo, że reformy leżą w ich żywotnym interesie, szczególnie w zakresie praw i obowiązków obywateli. Na pierwszym planie podręczniki te stawiały przyznanie każdemu prawa do pracy oraz wykształcenia. Bez tego – przekonywali autorzy publikacji propagandowych – chłop czy robotnik jest tylko w połowie człowiekiem.

Zasługą Carnota jest zwrócenie uwagi na znaczenie zawodu nauczycielskiego. Dla podniesienia poziomu umysłowego wychowawców zainicjował wydawanie serii popularnych poradników z zakresu matematyki, fizyki, przyrodoznawstwa, historii, rolnictwa itp. Zamierzał także powołać sieć wyższych seminariów nauczycielskich przygotowujących adeptów do tego zawodu, a także podnoszących wiedzę i umiejętności nauczycieli szkół elementarnych.

Projekt ten stał się podstawą prac specjalnie powołanej Komisji Studiów. Jednakże przebieg wypadków w toku Wiosny Ludów i przejęcie inicjatywy przez ugrupowania zachowawcze spowodowały, że Komisja ta została rozwiązana, a przygotowywane przez nią projekty nie ujrzały światła dziennego. Niemniej stały się one źródłem opracowań, które legły u podstaw reformowania francuskiej oświaty w latach późniejszych.

Jedną z proponowanych reform miało być przekształcenie istniejących ochronek w kierunku instytucji wychowania przedszkolnego. Ochronki prowadziły głównie zakonnice, które skupiały się w swej pracy nad zapewnieniem dzieciom opieki i kształcenia ich w duchu religijnym. Placówki wychowania przedszkolnego miały organizować wychowanie i opiekę nad maluchami na wyższym poziomie, a celem miał być rozwój fizyczny, umysłowy i moralny. W tego rodzaju „szkole macierzyńskiej” chodziło o stworzenie atmosfery domowej, w której małe dzieci nie odczułyby zbytnio dziennej rozłąki z rodzicami. Wychowanie przedszkolne nie łączyłoby się z nauczaniem o charakterze szkolnym, chodziło raczej o wzrastanie dzieci w szerszym środowisku niż środowisko domowe i uliczne. Kadry dla tego rodzaju placówek miało zapewniać seminarium dla wychowawczyń „szkół macierzyńskich”.

Ważnym zadaniem miało być także zreformowanie sieci publicznych szkół elementarnych. Mimo znacznych postępów w stosunku do innych krajów, ich poziom i organizacja pozostawiały sporo do życzenia. Przed rewolucją 1848 r. we Francji było 63 tys. szkół elementarnych, do których uczęszczało 3,5 mln uczniów. Chłopcy kończyli naukę w wieku lat 12, a dziewczęta – 11. Trudna sytuacja panowała na wsi, gdzie w okresie letnim w szkołach tych odnotowywano niską frekwencję ze względu na intensyfikację prac polowych. Na nieco lepszym poziomie prowadzone były szkoły prywatne, ale dostęp do nich był ograniczony ze względu na czesne. W prywatnych szkołach żeńskich nauczanie prowadziły najczęściej zakonnice bez wymaganych kwalifikacji.

W projekcie reformy szkół elementarnych Carnot zakładał wprowadzenie powszechnego obowiązku szkolnego oraz bezpłatne nauczanie. Takie szkoły miały funkcjonować w każdej gminie liczącej co najmniej 100 mieszkańców. Obowiązek szkolny miał być wydłużony zarówno dla chłopców, jak i dla dziewcząt do 14 r.ż. Wszystkie szkoły miały być państwowe i bezpłatne. Miało to umożliwić nauczanie w szerszym zakresie, kontrolę państwa nad treściami nauczania, a także likwidację różnic między dziećmi wywodzącymi się z rodzin bogatszych i uboższych.

Nie chodzi o to – uzasadniał swój projekt Carnot – aby nauczyć każde dziecko pisania, czytania i gramatyki. Zadaniem bowiem państwa jest obudzić we wszystkich uczniach zalety, które pozwolą im stać się godnymi nazwy „dobrych obywateli”. Nauczanie elementarne powinno więc objąć to wszystko, co jest konieczne do pełnego rozwoju człowieka i obywatela¹⁾.

Zasady, jakimi Carnot chciał objąć szkolnictwo elementarne, wybiegały w swych założeniach znacznie przed swoje czasy. Dla ich upowszechniania korzystny był moment, gdy do głosu doszły idee republikańskie, jednakże do ich realizacji w pełnym zakresie dojść już nie mogło, gdyż Wiosna Ludów we Francji wytraciła impet i reformy utknęły, a władzę objęły ponownie środowiska konserwatywne i monarchistyczne.

Autor jest dziennikarzem i pedagogiem, członkiem Związku Literatów Polskich.