Szkoła dla Rodziców i Wychowawców – cz. I

Przedstawiamy siedmioczęściowy cykl poświęcony programowi „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców”, który jest adaptacją do polskich realiów amerykańskich idei wychowawczych. W tym artykule autorka omawia podstawę teoretyczną, fazy powstawania i założenia „Szkoły”.

„Szkoła”¹⁾jest projektem, który opiera się na założeniu, że wychowanie to tworzenie prawidłowych relacji²⁾. Jest też programem profilaktyki uniwersalnej i promującym zdrowie psychiczne wykorzystującym wiedzę o czynnikach ryzyka i czynnikach chroniących. Jej podstawą teoretyczną – pierwszej i drugiej części – są koncepcje Thomasa Gordona („Wychowanie bez porażek”), Elaine Mazlish i Adele Faber oraz teoria percepcji środowiska rodzinnego F. Streita³⁾. T. Gordon pokazuje, jak budować podmiotowe relacje między dorosłym a dzieckiem. Natomiast autorki pokazują jak można to osiągać w codziennych sytuacjach. Dzięki propozycjom ćwiczeń zawartych w ich książkach⁴⁾ stają się one skutecznymi poradnikami. Część pierwsza oparta jest także o „Doświadczenia polskich rodziców” autorstwa psycholog Zofii Śpiewak. W pozycji tej autorka zebrała i omówiła doświadczenia ze współpracy z rodzicami, z którymi prowadziła warsztaty na podstawie poradników wspomnianych wyżej autorek. W ten sposób powstała pierwsza „Szkoła dla rodziców”, na podstawie której powstał program zatytułowany „Program Pomocy Rodzinie Szkoły dla rodziców, czyli jak mówić do dzieci, żeby nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, według metody A. Faber i E. Mazlish”. Wspomniana współpraca z rodzicami polegała na tym, że w 1991 r. w Poznaniu i Gdyni, w kilkunastoosobowych grupach prowadzonych niezależnie od siebie rodzice pracowali nad każdym rozdziałem książki i wprowadzali – tydzień po tygodniu – zaproponowane przez autorki metody komunikowania się z dziećmi. (…) prowadzili zapiski swoich dialogów z dziećmi, wymieniali doświadczeniami⁵⁾. Po kilku latach (w 1996 r.) została nawiązana współpraca między Fundacją im. Mikołaja Reja a Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej (CMPP-P). W jej wyniku rozpoczęto realizację Programu Pomocy Rodzinie, w ramach którego szkolono profesjonalistów – pedagogów i psychologów – do pracy z rodzicami metodą Faber-Mazlish. W efekcie przeszkolono wtedy ok. 2500 specjalistów. W 1999 r. powstało Stowarzyszenie na Rzecz Rodziny Szkoła dla Rodziców i Wychowawców „Bez Porażek” współpracujące z CMPP-P, a którego celem był rozwój umiejętności wychowawczych uczestników warsztatów oraz wsparcie realizatorów „Szkoły dla Rodziców i Wychowawców”⁶⁾. Rok później po raz pierwszy w Polsce zrealizowano szkolenie liderów „Szkoły” przez CMPP-P, tak aby mogli wykorzystać swoje umiejętności edukatorskie w poszczególnych województwach. Kolejna edycja kursu odbyła się na przełomie lat 2004/2005.

Jak już wspomniałam, program „Szkoły” składa się z dwóch części. Autorką warsztatów I cz., przeznaczonej dla osób realizujących zajęcia jest J. Sakowska; autorkami warsztatów II cz. – „Rodzeństwo bez rywalizacji” są Ewa Puchała i J. Sakowska.

Część pierwsza koncentruje się na kształtowaniu umiejętności komunikowania się rodziców z dziećmi oraz na rozumieniu dzieci. Jej celem jest uświadomienie rodzicom i nauczenie ich, że wychowanie opiera się na dialogu i, że istnieje silna zależność między postawami rodziców wobec dziecka i jego zachowaniem. Tym samym modyfikacja postaw wychowawczych rodziców może zapobiegać lub zmniejszać zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży. Rodzice powinni zmienić sposób myślenia o dziecku, powinni próbować je zrozumieć oraz starać się zaakceptować. „Szkoła” umożliwia uczestnikom pogłębioną refleksję na temat wychowania oraz kwestionowanie mitów dotyczących tego zakresu, zmiany utrwalonych nawyków i przyzwyczajeń.

Wyniki badań wspomnianego wcześniej F. Streita pokazują, że stworzenie pozytywnych warunków wychowawczych, głównie w rodzinie, sprzyja prawidłowemu rozwojowi dziecka – młodzież pozbawiona poczucia bliskości z własną rodziną była bardziej podatna na presję rówieśniczą w zakresie zażywania narkotyków, picia alkoholu i dokonywania przestępstw⁷⁾. Oprócz postaw, także jakość więzi emocjonalnych w rodzinie, w sposób pośredni lub bezpośredni, decyduje o podjęciu lub nie – zachowań ryzykownych przez dzieci. Czynnikami ryzyka w tym wypadku stają się nieprawidłowe postawy wychowawcze rodziców (zwłaszcza nieumiejętność okazania dziecku miłości i stawiania mu odpowiednich wymagań) oraz brak umiejętności komunikacyjnych (niezależnie od dobrych intencji)⁸⁾.

Wychowanie będzie skuteczne, jeżeli zostanie oparte na jasno sprecyzowanym systemie wartości realizowanym przez samego wychowującego. Najkorzystniejsza jest sytuacja, w której rodzice wychowują w ramach „kochającej swobody i kochającej kontroli”. Ustanowienie granic zaspokaja podstawowe potrzeby psychiczne dziecka: bezpieczeństwa, akceptacji, miłości i niezależności. Jeśli więc dziecko podejmuje ryzykowne zachowania, oznacza to, że rodzice postępują wobec niego niewłaściwie.

„Szkoła” traktuje wychowanie jako proces i pokazuje, w jakim kierunku i w jaki sposób proces ten można realizować. Efekty zależą od zaangażowania i wytrwałości samych rodziców i wychowawców⁹⁾. Uczy także jak w praktyce kształtować prawidłowe relacje z dziećmi, co powinno przełożyć się na uświadomienie rodzicom i wychowawcom, że dążąc do zmiany dziecka należy zacząć od zmiany siebie – a zatem, że skuteczność wychowania zależy od wychowującego. Uczestnicy zajęć „odkrywają”, że przyszli [na zajęcia – A.G.], aby zmienić dziecko a tak naprawdę to muszą zmienić siebie¹⁰⁾.

Druga część – „Rodzeństwo” – koncentruje się na sferze relacji między rodzeństwem i uczniami. Zgodnie z założeniami przyjętymi przez autorki, uczestnikami warsztatów drugiej części mogą być jedynie absolwenci pierwszej, ponieważ stanowi jej rozwinięcie – pogłębienie i utrwalenie umiejętności wyniesionych z pierwszej części „Szkoły”. Podstawą teoretyczną tej części jest „Rodzeństwo bez rywalizacji” A. Faber i E. Mazlish. Warsztaty nie są adresowane jedynie do rodziców, ale podobnie, jak to jest w przypadku części I, do pracowników szkół, domów dziecka czy ośrodków szkolno-wychowawczych¹¹⁾. Udział w zajęciach, w założeniu, powinien się przekładać na takie kształtowanie relacji między dziećmi, aby opierały się na dialogu, a nie na rywalizacji. Celem jest uświadomienie rodzicom i wychowawcom jakie mechanizmy zaburzają relacje między dziećmi oraz poznanie sposobów reagowania na zachowania dzieci i stosowania ich w praktyce, tak, aby pomóc dzieciom wyeliminować negatywne zachowania – agresję, niechęć, rywalizację¹²⁾. To ma służyć uświadomieniu sobie jakie sposoby postępowania i komunikowania się z dzieckiem pozwolą mu na odkrycie tego co istotne w kontaktach z rówieśnikami i da nadzieję na to, że w przyszłości będą chciały w taki sposób budować relacje z innymi.

W następnej części cyklu opiszę strukturę „Szkoły”, tematykę i organizację zajęć.