System wartości w oddziaływaniach profilaktycznych wobec młodzieży

Oddziaływania profilaktyczne stosowane wobec młodzieży muszą uwzględniać specyfikę potrzeb adolescentów oraz wartości charakterystyczne dla okresu dojrzewania. Zrozumienie fundamentalnych i dynamicznych zmian tego etapu życia stanowi punkt wyjścia dla dobrej i efektywnej profilaktyki uzależnień i promocji zdrowego stylu życia.

Dylematy dorastania — kryzys dotychczasowych wartości

1. Zmiany w obrazie siebie

Kiedy nastolatek spogląda w lustro, widzi zupełnie inną osobę niż dwa czy trzy lata wcześniej. Zmienia się jego wygląd zewnętrzny i szczególnego znaczenia nabiera fakt płciowości — określa się jako młoda kobieta lub młody mężczyzna. Fakt ten pociąga za sobą wiele niezwykle istotnych konsekwencji, od zmian w wyglądzie i ubiorze, stylu bycia i zachowania wśród rówieśników, aż po inicjację seksualną.

2. Odrzucenie wartości rodziców, bunt wobec dorosłych

Nastolatek nie chce być traktowany jak dziecko i chciałby podejmować własne, niezależne decyzje, ale jednocześnie jest nadal zależny od rodziców (zarówno społecznie, jak i materialnie), potrzebuje ich wsparcia i pomocy.

To, co dotychczas było przyjmowane aksjomatycznie, a więc normy rodziców i najbliższego środowiska, zostaje zagrożone. Jest podważane, brane pod lupę i krytykowane. Aby określić swoją tożsamość i odnaleźć sens istnienia, nastolatek często neguje wartości i autorytety rodziców, a własnej drogi do samodzielności szuka poprzez bunt i zmianę dotychczasowego stylu życia.

Przynależność do grupy — wartości grupy rówieśniczej

Potrzeba bycia akceptowanym i przynależenia do grupy staje się coraz silniejsza. Kiełkujące „ja” potrzebuje oparcia w grupie „takich jak ja”, tak samo poszukujących i wrażliwych.

Młody człowiek jest wyczulony na kłamstwo, obłudę, dwulicowość i konformizm. Z zapałem krytykuje postępowanie najbliższych, surowo ocenia wszelkie kompromisy moralne.

Przeżywa zmienność intensywnych uczuć: od idealizacji świata i ludzi, pragnienia szczęścia i pokoju na świecie — po nihilizm, zaprzeczanie wszelkim wartościom, negowanie sensu swojego istnienia.

Sam fakt bycia w grupie jest niezwykle wzmacniający dla dorastającego człowieka; nawet jeśli grupa odniesienia realizuje wartości negatywne, to bardzo trudno jest mu je odrzucić. Stąd tak silny i zniewalający wpływ sekt, grup „narkomańskich” czy chuligańskich (np. pseudokibiców).

Praktycy pracujący z młodzieżą zwracają uwagę na naczelne potrzeby okresu dorastania, jakimi są: odkrycie kim jestem, bycie zaakceptowanym przez grupę inną niż rodzinna oraz znalezienie sensu swojego istnienia.

Oddziaływania profilaktyczne — wartości liderów alternatywnych grup młodzieżowych

Osoby pracujące z młodzieżą niejednokrotnie zadają sobie pytanie, jak przekazywać wartości pozytywne, aby były one bardziej atrakcyjne od norm patologicznych subkultur, pozwalały zaspokajać potrzebę indywidualności i jednocześnie przynależności do grupy.

Jednym z rozwiązań jest tworzenie alternatywnych grup młodzieżowych, zintegrowanych wokół lidera — prowadzącego.

Prowadzący, którym może być wychowawca, nauczyciel czy lider młodzieżowy, inicjuje spotkania grupy i prowadzi je stopniowo od etapu integracji w kierunku silnej więzi między uczestnikami. Dokonuje się to poprzez wzajemne poznawanie się i udzielanie sobie wsparcia w codziennych kłopotach. Zasady i reguły zachowania w grupie są ściśle określone i przestrzegane przez wszystkich członków grupy, co wzmacnia poczucie bezpieczeństwa i zaufania między nimi.

• Prowadzący grupę jest osobą „wyraźną”, o ukształtowanym systemie wartości, a więź łącząca go z uczestnikami pozwala na transfer tych wartości bądź ich krytykę, ale przede wszystkim pozwala ujawnić konsekwencje, jakie niesie przyjęcie danego systemu wartości.
• Prowadzący zatem jest osobą modelującą normy i zasady grupy, a niejednokrotnie staje się autorytetem dla wielu uczestników.
• Dobry prowadzący dysponuje nie tylko warsztatowymi umiejętnościami pracy z grupą, ale także umiejętnościami nawiązywania bliskiego kontaktu i udzielania wsparcia.
• Jego system wartości wypływa z kontekstu pracy — opartej na więzi i szczerości, a jednocześnie wymagającej ciągłego krytycznego spojrzenia na samego siebie i często przewartościowywania własnego świata.

Wartości realizowane w grupowych oddziaływaniach profilaktycznych

1. Wartość samorealizacji

Pierwszym krokiem w kierunku samorealizacji jest spojrzenie na siebie jako na kogoś godnego szacunku, mądrego, interesującego.

Często pod maską nadmiernego luzu, krzykliwego stroju, wesołkowatości czy częstego picia w towarzystwie kryje się poczucie bycia kimś gorszym, nieważnym, nic nie wartym.

Wartość tę realizują oddziaływania profilaktyczne ukierunkowane na wzmacnianie pozytywnego obrazu siebie, szukanie swoich mocnych stron i umiejętności nawiązywania kontaktów z innymi oraz pozwalające na doświadczanie grupowej akceptacji i rówieśniczego wsparcia. Samorealizacja to także eksperymentowanie z nowymi zachowaniami w grupie — przyjmowanie nowych ról społecznych, ponoszenie zysków i strat z nimi związanych.

2. Wartość poznania siebie

Poznanie siebie polega przede wszystkim na poszerzeniu własnej świadomości. Oznacza to lepszy wgląd we własne:

• emocje
• sądy na temat siebie i otaczającej rzeczywistości
• zachowania (ich przyczyny, mechanizmy i konsekwencje)

W realizacji tej wartości szczególnie istotne jest nabywanie umiejętności przeżywania emocji i ich kontrolowania. Pozwala to na lepsze rozumienie siebie i innych. Nazywanie własnych emocji, świadomość stanów i zachowań, z jakich one wynikają, oraz umiejętność wyrażania uczuć, zwłaszcza tzw. trudnych, jak złość, smutek czy lęk rodzi poczucie wewnętrznej siły, sprawstwa i oparcie w sobie. Zwiększa także empatię i wrażliwość w kontaktach z innymi, co powoduje wzrost akceptacji i popularności rówieśniczej.

Poznanie siebie odbywa się także poprzez nabywanie wiedzy o tym, co dzieje się z naszym ciałem, jak się zmieniamy, jak nas widzą inni, jak komunikujemy się z innymi, co możemy zmienić w sobie, aby być lubianymi i akceptowanymi członkami grupy.

Wartość ta jest realizowana w różnorodnych formach pracy z grupą, takich jak: warsztaty, grupy wsparcia, grupy terapeutyczne, spotkania psychoedukacyjne itp.

3. Wartość radości

Proces wychowania często tłumi naturalną spontaniczną i ekspresyjność dziecka. W konsekwencji młody człowiek „zapomina”, czym jest swobodna zabawa, radosny śmiech, nieskrępowana wesołość. W swoim życiu odczuwa nudę, bezsens lub pustkę. Zaczyna osiągać przyjemność w sposób sztuczny i zewnętrzny — poprzez alkohol czy narkotyki, eliminujące poczucie wstydu i ograniczenia.

Dlatego istotną rolę w działaniach profilaktycznych odgrywa wartość umiejętnego przeżywania radości jako stanu równowagi wewnętrznej, szczęścia, przyjemności.

Realizacji tej wartości służą grupowe zajęcia integracyjne, gry i zabawy zespołowe, muzykoterapia, spotkania uwalniające twórczą ekspresję i śmiech, zajęcia o charakterze relaksacyjnym i odreagowującym. Takie spotkania grupowe mają na celu bezpośrednie doświadczanie stanu rozluźnienia, przyjemności i spontaniczności.

4. Wartość współistnienia

Życie wśród innych — w grupie rówieśniczej, rodzinie czy szkole — to stałe nawiązywanie kontaktów, uczenie się ról społecznych, zaznaczanie swojej pozycji oraz odnoszenie porażek i sukcesów społecznych.

Młody człowiek, który żywi szacunek do samego siebie, potrafi docenić wartość prawdziwej przyjaźni i dojrzałej miłości. Swoje związki z ludźmi opiera na wzajemnym zrozumieniu, sympatii i bliskości. Rodzi to tolerancję w stosunku do innych, odmiennych ze względu na wiek czy doświadczenia życiowe, a także zwiększa wrażliwość na drugiego człowieka.

Realizacja tej wartości w działaniach profilaktycznych powinna zawierać przyjmowanie odpowiedzialności za swoje decyzje oraz ponoszenie konsekwencji swoich błędów, nabywanie umiejętności zachowań asertywnych, uczenie się podejmowania decyzji, gospodarowania czasem, rozwiązywania konfliktów.

W powyższym podejściu, odpowiadającym na potrzeby adolescenta, szczególnie cenne jest potraktowanie młodego człowieka jako podmiotu, sprawcy rzeczywistości, który poznając i realizując siebie, czuje się dobrze wśród innych, stąd nie ma potrzeby sięgania po „wspomagacze”, „rozweselacze” czy „zabijacze nudy”, jakimi są używki.

Tego typu oddziaływania profilaktyczne wyposażają młodzież w konkretne umiejętności społeczne, takie jak: zdobywanie akceptacji rówieśników, wyrażanie swojego zdania, okazywanie i rozładowywanie emocji w sposób akceptowany społecznie. Pozwala to na likwidowanie źródła choroby, a nie jej objawów, jakimi są: zachowania agresywne, sięganie po używki i inne zachowania autodestukcyjne.

Oddziaływania, które uczą pewności siebie, czyli realnego poznania swojej wartości i odrębności innych ludzi, umożliwiają przejście przez okres dojrzewania bez porażek i strat. Nastolatek świadomy swej siły i wartości (a także swych ograniczeń) potrafi wpływać na otoczenie wykorzystując własny potencjał, może aktywnie wychodzić naprzeciw temu, co spotyka go w życiu.

Pewna siebie młodzież ma pozytywny obraz świata i gotowość do nowych doświadczeń. Niepowodzenia i porażki traktuje jako zwykłe nauczki, nie pozbawiające jej odwagi, potrafi przyjąć krytykę bez atakowania otoczenia. Akceptacja siebie pozwala na harmonijne i spokojne współżycie z innymi. Pewni i świadomi siebie ludzie w odpowiedni sposób kierują ku innym swoje cele i życzenia, bez stosowania przymusu lub siły.

Brak pewności siebie u wielu ludzi wiąże się z lękami i niepewnością oraz z poczuciem zepchnięcia na margines. Takie uczucia często nie pozwalają odkryć własnych zasobów i wykorzystać ich efektywnie. Interakcyjne sytuacje przeżywane często są jako zagrożenie. Reakcją na poczucie zagrożenia jest niekiedy agresja i przemoc, pozwalające zapanować nad własnym strachem i kompleksem niższości (Rosemarie Portmann, Gry i zabawy kształtujące pewność siebie, Jedność 2001).

Młodzież, mimo krytyki i negacji postaw dorosłych, jest niezwykle wrażliwym i elastycznym odbiorcą, poszukuje wartości i porządku w świecie, który ją otacza, potrzebuje autorytetów, które nie będą jej krytykować i ograniczać, lecz wzmacniać, rozwijać i wspierać.

Programy profilaktyczne realizujące opisane zagadnienia

1. „Jak żyć z ludźmi” (pod red. Roda Ballarda) — program rozwijania umiejętności społecznych, z elementami profilaktyki uzależnień, wyd. MEN 2002
2. „Spójrz inaczej” (Andrzej Kołodziejczyk, Ewa Czemierowska, Tomasz Kołodziejczyk) — program wspierania rozwoju osobowości ucznia i jego zdolności przystosowania się społecznego, wyd. Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki szkolnej „Spójrz inaczej”, Starachowice
3. „Spójrz inaczej na agresję” (Andrzej Kołodziejczyk, Ewa Czemierowska, Tomasz Kołodziejczyk) — rozwinięcie programu „Spójrz inaczej” o problematykę agresji i przemocy, wyd. Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki szkolnej „Spójrz inaczej”, Starachowice
4. „Podaj dłoń” (David W. Johnson) — program dla liderów młodzieżowych, wyd. Fundacja ETOH, Warszawa
5. „Program doradztwa rówieśniczego” (Zbigniew Gaś) — program budowania rówieśniczego wsparcia, wyd. Fundacja „Masz szansę”, Lublin
6. „Śnieżna kula” (wg programu amerykańskiego „Snowball”) — program dla wolontariuszy młodzieżowych oraz dorosłych zainteresowanych profilaktyką środowiskową i promowaniem zdrowego stylu życia, wyd. Profilaktyczno-Rozwojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci „Prom”, Łódź
7. „Trzy koła” (pod red. Barbary Wolniewicz-Grzelak) — program rozwijania w szkole pozytywnych więzi między wychowawcą a uczniami i ich rodzicami, wyd. Fundacja Wychowawców i Młodzieży „Prom”, Warszawa 2000
8. „Poznaję — wybieram” (Wojciech Słonina, Renata Knez) — program integracyjno-profilaktyczny dla młodzieży, wyd. Rubikon, Kraków 2003

Literatura pomocna w profilaktyce uzależnień młodzieży

• Arnold P. Goldstein, Ellen McGinnis (2001). Skillstreaming. Kształtowanie młodego człowieka. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
• Arnold P. Goldstein, Ellen McGinnis (2001). Skillstreaming. Kształtowanie umiejętności ucznia. Warszawa: Fundacja „Karan”.
• Barbara i Grzegorz Paziowie (2002). Szkoła, która ochrania. Szkolny program profilaktyki. Kraków: Rubikon.
• Christine Kaniak-Urban (2002). Każde dziecko ma swoje mocne strony. Jak rozwijać naturalne zdolności dziecka. Kielce: Jedność.
• Joanna Szymańska (2002). Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej profilaktyki. Warszawa: CMPPP.
• Karl E. Dambach (2003). Mobbning w szkole. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Krystyna Ostrowska (1998). Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości. Warszawa: CMPPP.
• Krzysztof Wojcieszek (2002). Wygrać życie. Szkolny program profilaktyki. Kraków: Rubikon.
• Lester L. Amann, Arnold P. Goldstein, Kenneth W. Reagles (2001). Umiejętności chroniące. Warszawa: Fundacja Karan.
• Marek Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień
• Renata Knez, Wojciech Słonina (2002). Saper, czyli jak rozminować agresję. Kraków: Rubikon.
• Roy Bailey (2002). Zarządzanie stresem, czyli ćwiczenie jak sobie z nim radzić. bmw.: Arte.
• Wanda Elżbieta Papis (2001). Busola życia. bmw.: Busola.