Skala ingerencji sądu wobec nieletnich – cz. I

Decyzje sądu dotyczące różnych form ingerencji we władzę rodzicielską wynikające z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, to nie jedyna forma interwencji w rodzinie. Wobec dzieci, które podlegają procesowi demoralizacji stosuje się także formy interwencji wynikające z Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Skala interwencji podejmowanych przez sąd w oparciu o przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich¹⁾, to bardzo istotny wskaźnik kondycji wychowawczej rodziny oraz wydolności systemu pomocy i wsparcia dziecka i rodziny.
Tymczasem zjawisko to umyka uwadze szeroko rozumianej opinii publicznej i mediów, jak również często pomijane jest przez polityków społecznych. Najczęściej koncentrujemy się na takich formach pomocy i interwencji jak rodziny zastępcze, domy dziecka, adopcja.

Regulacje prawne

Postępowanie wobec nieletnich – dzieci powyżej 13 roku życia – przejawiających cechy demoralizacji oraz tych, którzy dopuścili się czynów zabronionych prawem karnym reguluje kompleksowo ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Nie definiując wprost pojęcia demoralizacji ustawodawca wylicza w ustawie okoliczności świadczące o demoralizacji: Każdy, kto stwierdził istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekunów nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego tożsamego organu (art. 4 par. 1 ustawy).

W przypadku występowania u nieletnich któregoś z powyżej zdefiniowanych przejawów demoralizacji sąd rodzinny może ingerować w sferę władzy rodzicielskiej stosując określone ustawą środki oddziaływania wobec nieletnich. W swoim postępowaniu sąd powinien kierować się dobrem nieletniego, indywidualizacją oceny jego postępowania oraz prymatem środków wychowawczych nad karnymi w procesie resocjalizacji.

Sąd rodzinny może zwrócić się wprost do nieletniego udzielając mu upomnienia, zobowiązując go do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia.

Wzmacniając oddziaływania wychowawcze wobec nieletniego sąd może ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego. Środkiem wzmożonego nadzoru jest zastosowanie nadzoru kuratora sądowego. Środkami o charakterze terapeutycznym i resocjalizacyjnym wspierającymi oddziaływania wychowawcze rodziców są: skierowanie nieletniego do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym.

W sytuacji niewydolności wychowawczej rodziców sąd może umieścić nieletniego w rodzinie zastępczej lub w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym (w tym rodzaju środka wychowawczego mieści się omawiane poniżej umieszczenie nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii oraz w ośrodku szkolno-wychowawczym).

Jeżeli nieletni przejawia wysoki stopień demoralizacji a stosowane środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub przemawia za tym charakter popełnionego czynu, sąd może orzec umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.

Katalog środków stosowanych z ustawy jest bardzo szeroki i otwarty, daje możliwość stopniowania oddziaływań sądu w zależności od ciężaru gatunkowego czynu popełnionego przez nieletniego, ustalenia okoliczności czynu, rodzaju i stopnia „winy” nieletniego. Przewiduje zastosowanie innych adekwatnych środków będących we właściwości sądu rodzinnego lub przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Krótko o metodzie

Statystyczny obraz ingerencji sądu we władzę rodzicielską, zarówno ogółem, jak i w podstawowych jej formach przedstawiony jest w oparciu o druki sprawozdawcze Ministerstwa Sprawiedliwości za poszczególne lata²⁾. Przedstawione w artykule zestawienia statystyczne dotyczą orzeczonych i wykonanych postanowień sądu w danym roku oraz wykonywanych w danym roku wszystkich postanowień sądowych według stanu na 31 grudnia każdego roku sprawozdawczego.

Poszczególne formy ingerencji sądu badane są w poniższym opracowaniu w oparciu o tę samą metodologię. Zestawienie liczby orzeczonych i wykonanych w poszczególnych latach środków wychowawczych z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich pozwala na prześledzenie dynamiki i skali ilościowej zjawiska wyrażonej w liczbach bezwzględnych oraz w ujęciu procentowym. W przypadku Polski należy mieć świadomość, że w badanym okresie następował systematyczny spadek populacji dzieci do ukończenia 18 roku życia, z 8.446 tys. w 2005 r. do ok. 7.690 tys. w 2009 r. Jeżeli uwzględnilibyśmy spadek populacji dzieci o blisko 10% to dynamika zmian poszczególnych zjawisk byłaby znacznie większa.

Środki wychowawcze wobec nieletnich

Jaka jest zatem skala i zakres środków wychowawczych i poprawczych podejmowanych wobec nieletnich podlegających procesom demoralizacji oraz którzy dopuścili się czynów zabronionych prawem karnym?

Okazuje się, że ogólna liczba przewidzianych ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich środków wychowawczych systematycznie rośnie. W roku 2005 sąd orzekł ogółem 56 016 środków wychowawczych przewidzianych w ustawie. Po okresie dużego wzrostu, w kolejnych latach (2006-2007), w roku 2008 liczba ta spadła (szczegółowe dane zamieszczono w tabeli).

Tabela1. Orzeczone środki wychowawcze z ustawy o postępowaniu w sprawach (w danym roku kalendarzowym)

Opracowanie własne: na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości (druki sprawozdawcze: MS-S18– Sprawozdanie w sprawach rodzinnych nieletnich za poszczególne lata).

Uwaga: W podziale środków wychowawczych nieletni może być wykazany kilkakrotnie, ponieważ sąd może orzec kilka rodzajów środków wychowawczych jednocześnie.

Niezwykle ważnym wskaźnikiem jest liczba decyzji sądu o umieszczeniu nieletnich w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym. W przypadku placówek sąd dysponuje możliwością umieszczenia nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii lub ośrodku szkolno-wychowawczym. Decyzję taką sąd podejmuje w sytuacji znacznego stopnia demoralizacji nieletniego oraz z uwagi na charakter popełnionych czynów przy uwzględnieniu dysfunkcji i niewydolności wychowawczej rodziny.

Liczba wykonanych w danym roku decyzji sądu o umieszczeniu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym w badanym okresie systematycznie rosła. Podobną tendencję z dużo większą dynamiką wzrostu obserwujemy w przypadku umieszczeń w młodzieżowym ośrodku socjoterapii.

Tabela 2: Wykonywane niektóre środki wobec nieletnich (wg stanu na dzień 31 grudnia danego roku)

Opracowanie własne: na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości (druki sprawozdawcze: MS-S18– Sprawozdanie w sprawach rodzinnych nieletnich za poszczególne lata).

Odwrotną tendencję, aczkolwiek w dużo mniejszej skali, obserwujemy w przypadku decyzji sądu o umieszczeniu nieletnich w ośrodku szkolno-wychowawczym. W roku 2005 w ośrodkach szkolno-wychowawczych umieszczono decyzją sądu 852 nieletnich, w kolejnych latach liczba ta spadała (tabela 1). Dynamiczny wzrost liczby umieszczeń w młodzieżowych ośrodkach socjoterapii przy jednoczesnym spadku liczby umieszczeń w ośrodkach szkolno-wychowawczych związany jest z systemowymi przekształceniami większości ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci z zaburzeniami zachowania w młodzieżowe ośrodki socjoterapii.

Generalnie należy stwierdzić, że stały wzrost orzeczeń o umieszczaniu nieletnich w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i młodzieżowych ośrodkach socjoterapii nie wynika z ograniczenia stosowania innych środków wychowawczych przewidzianych w ustawie. Inne środki wychowawcze przewidziane w ustawie stosowane są w ograniczonym zakresie (np. przepadek rzeczy), z uwagi na brak takich potrzeb (np. ok. 15 decyzji rocznie o umieszczeniu nieletniego w rodzinie zastępczej) lub z uwagi na „archaiczność ich formy” (nadzór organizacji, zakładu pracy lub osoby).

Nieletni w placówkach

Do pełnego obrazu i kondycji systemu należy dodać dane statystyczne dotyczące liczby nieletnich przebywających w placówkach. W roku 2005 w placówkach łącznie (młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii oraz ośrodki szkolno-wychowawcze) przebywało 7 464 nieletnich, w kolejnych latach liczba ta rosła, by w 2009 r. osiągnąć 8 772 – to wzrost o 17,5% liczby nieletnich umieszczonych w placówkach.

Wzrost ten był jednak bardzo nierównomierny. W przypadku młodzieżowych ośrodków wychowawczych liczba umieszczonych w nich nieletnich systematycznie wzrastała z 4 662 w 2005 r. do 5 218 w 2009 r. To wzrost zjawiska w badanym okresie o blisko 12%. Dynamika wzrostu liczby nieletnich umieszczanych na mocy decyzji sądu w młodzieżowych ośrodkach socjoterapii była dużo większa.