Przestępczość nieletnich jako problem społeczny – cz. I

Zjawisko przestępczości nieletnich to współcześnie jeden z ważniejszych tematów poruszanych przez przedstawicieli prawa, psychologów i pedagogów. Badania pokazują znaczny przyrost czynów zabronionych z udziałem młodzieży. W tym kontekście niezwykle ważnym elementem jest szkoła, a w niej wychowawcy i pedagodzy, których praca może przyczynić się do poprawy jakości życia nieletnich.

Jak skutecznie pomóc młodym ludziom, którzy dopuścili się czynów karalnych, aby w przyszłości nie powrócili na drogę demoralizacji i przestępstwa? Co zrobić, aby działania w szkołach przyniosły korzystne rezultaty dla rozwoju młodzieży i jak zachęcić ją do uczestnictwa w programach profilaktycznych, mających na celu budowanie właściwych postaw społecznych?

Zbliżenia definicyjne

W literaturze z zakresu prawa czy socjologii pojęcie „przestępczości” i „przestępstwa” jest różnorodnie definiowane. K. Olechnicki i P. Załęcki definiują przestępstwo jako „czyn zawiniony, naruszający obowiązujące prawo, uznany za społecznie szkodliwy lub niebezpieczny, a jednocześnie zagrożony formalnie określoną karą”¹⁾. Nieco inną definicję odnajdujemy w encyklopedii PWN. Wskazuje ona, że przestępstwo jest to „zawinione zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie niebezpieczne”²⁾. Z kolei według Kodeksu Karnego przestępstwo to: „popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”³⁾.

Powyższe definicje wskazują, że przestępstwo pociąga za sobą określone sankcje. Należy jednak pamiętać, iż przestępstwo w wielu przypadkach odciska negatywne piętno na życiu człowieka, a zwłaszcza osób nieletnich.

Warto także zwrócić uwagę na określenie przestępczości. Brunon Hołyst definiuje przestępczość jako „zbór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej w danym czasie”⁴⁾.

Pojęcia przestępczości i przestępstwa możemy zasadniczo utożsamiać. Ich charakter znaczeniowy zawsze wskazuje na czyn zabroniony, który nie jest zgodny z obowiązującymi w społeczeństwie normami.

Kto to jest nieletni?

W Kodeksie Karnym możemy wyróżnić nieletnich w aspekcie prawnokarnym, którymi są osoby poniżej 17 roku życia (art. 10§1k.k.) a wśród nich:
a) nieletnich niezdolnych do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa (art. 1 §3 k.k.), lecz jedynie czynu zabronionego pod groźbą kary (art. 1 §1 k.k.);
b) nieletnich, którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w kodeksie karnym (art. 10 §2 k.k.)⁵⁾.
Z kolei według Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 X 1982 r. możemy wskazać na:
a) osoby wieku do lat 18 wskazujące przejawy demoralizacji (art. 1 §1 pkt1 i art.2 u.p.s.n.);
b) osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” (w rozumieniu u.p.s.n) po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17 (art. 1 §1 pkt2 u.p.s.n.);
c) osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze (art. 1 §1 pkt 3 u.p.s.n.)⁶⁾.

W powyższej klasyfikacji nieletnich sprecyzowania wymagają dwa pojęcia „czyn karalny” oraz „przejawy demoralizacji”. W określeniu definicji „czynu karalnego” warto zwrócić uwagę na ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Czyn karalny to: „czyn zabroniony przez Art. 1 § 2 ustawy jako:
a) „przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;
b) wykroczenie określone w art.51 (zakłócenie spokoju lub porządku publicznego), art.69 (niszczenie znaków umieszczonych przez organ państwowy), art.74 (niszczenie, usuwanie lub czynienie niewidocznymi znaków lub napisów ostrzegających o niebezpieczeństwie), art.76 (rzucanie kamieniami lub innymi przedmiotami w pojazd mechaniczny będący w ruchu), art.85 (samowolne ustawianie, niszczenie lub włączanie znaków, sygnałów lub urządzeń ostrzegawczych lub zabezpieczających), art.87 (kierowanie pojazdem w stanie po użyciu alkoholu lub innego podobnie działającego środka), art.119 (zabór mienia w celu przywłaszczenia – kradzież), art.122 (paserstwo umyślne i nieumyślne), art.124 (umyślne uszkodzenie lub zniszczenie mienia), art.133 (nabywanie w celu odsprzedaży z zyskiem biletów wstępu na imprezy) lub art.143 (złośliwe utrudnianie lub uniemożliwianie korzystania z urządzeń użyteczności publicznej) Kodeksu wykroczeń”⁷⁾.

To szerokie spektrum zachowań uznanych jako czyny karalne ma za zadanie swoistego rodzaju utrzymanie społecznego porządku prawnego. Bardzo często może zdarzać się tak, iż młodzież nie zdaje sobie sprawy z rodzaju popełnionych czynów, co skutkuje licznymi sankcjami prawnymi.

Przejawy demoralizacji

Najczęściej można do nich zaliczyć:

• ucieczki z domów lub placówek opiekuńczo-wychowawczych,
• zachowania patologiczne (alkoholizm, narkomania, prostytucja, tworzenie się nieformalnych grup),
• porzucanie szkoły,
• brak opieki ze strony rodziców czy opiekuna,
• przebywanie w środowiskach kryminogennych,
• popełnianie czynów karalnych i innych czynów zabronionych,
• brutalizacja zachowań wobec rówieśników i osób dorosłych⁸⁾.

Przestępczość nieletnich w placówkach oświatowo-wychowawczych

W ostatnich latach niepokojąco rośnie liczba przestępstw popełnianych przez osoby nieletnie w placówkach oświatowo-wychowawczych. Tego rodzaju negatywna sytuacja skłania kadrę wychowawczo-dydaktyczną do podjęcia różnego rodzaju działań profilaktycznych w celu ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania tego rodzaju działań z życia szkoły i placówek wychowawczych.

Badania przeprowadzone w roku 2010 i 2011 przez Biuro Wywiadu Kryminalnego Komendy Głównej Policji pokazują, że znacznie wzrosła liczba przestępstw w 2011 r. w porównaniu z rokiem 2010. W roku 2011 Policja odnotowała 521 942 podejrzanych tj. o 5 788 więcej niż w 2010 r. oraz stwierdziła 1 159 554 przestępstw tj. o 8 397 więcej niż w 2010 r. W skali kraju wśród osób podejrzanych było 49 654 nieletnich sprawców, którzy dokonali 101 026 czynów karalnych. Jeżeli chodzi o przestępstwa należy podkreślić, iż przede wszystkim występowały te o charakterze kryminalnym. W 2011 r. odnotowano ich 794 102 w skali kraju (liczba ta wzrosła o 15 192 w porównaniu z rokiem 2010), z czego czyny karalne stanowiły 96 999 tj. 12,2% ogólnej liczby stwierdzonych przestępstw w tej kategorii (93 799 czynów, tj. 12,0 % w 2010 r.). Nieletnich sprawców ujawniono – 47. 207, stanowili oni 16,6% ogółu podejrzanych w tej kategorii (48 805, tj. 17,5%), natomiast w odniesieniu do liczby ogółem ujawnionych nieletnich sprawców czynów karalnych, stanowili oni 95,1% (95,4%). Ujawniono 4 440 (4 119) nieletnich sprawców, którzy popełnili 20 579 (20 279) czynów karalnych. Liczba osób popełniających czyn karalny i będących jednocześnie pod wpływem alkoholu wynosiła w 2011 roku 2 395 (2 338) nieletnich sprawców. Natomiast 29 (49) nieletnich sprawców dokonało czynów karalnych będąc pod wpływem działania narkotyków lub innych środków odurzających. W 2011 roku ujawniono 2 372 (2 854) małoletnich poniżej 13 r.ż., którzy dopuścili się czynu zabronionego w rozumieniu art. 1 § 2 pkt. 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Liczba popełnionych przez nich czynów zabronionych to 1 724 (1 763). Należy pamiętać, że czyny zabronione dokonane przez małoletnich poniżej 13 r.ż. nie są uwzględniane w zestawieniu przestępczości ogółem⁹⁾.

W tym kontekście istotne jest wskazanie na to, jaka była skala przestępczości na terenie poszczególnych placówek oświatowo-wychowawczych. Tego typu informacji dostarczają nam badania przeprowadzone w 2011 r. przez Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji. Z badań wynika, że do różnego typu szkół uczęszczało 48 852 nieletnich sprawców, tj. 98,4% ogólnej liczby nieletnich sprawców czynów karalnych popełnionych w 2011 r. Dane statystyczne wskazują, że w 2011 r. na terenie placówek oświatowych i wychowawczych stwierdzono ogółem 31 596 przestępstw, tj. o 1 303 więcej niż w roku 2010 (30 293). Na terenie poszczególnych placówek sytuacja wygląda następująco:
a) szkoły podstawowe i gimnazja – 28019 przestępstw (26197);
b) szkoły średnie i zawodowe – 2043 przestępstwa (2486);
c) internaty i bursy szkolne – 1534 przestępstwa (1610).
Największy wzrost czynów karalnych odnotowano w szkołach podstawowych i gimnazjach – 1822 w porównaniu z rokiem 2010. Na terenie wszystkich wymienionych placówek w wybranych kategoriach przestępstw stwierdzono m.in.:
a) kradzież cudzej rzeczy – 3672 (3941);
b) rozboje, kradzieże i wymuszenia rozbójnicze – 8216 (6583);
c) kradzieże z włamaniem – 957 (1046);
d) spowodowanie uszczerbku na zdrowiu – 2846 (3185);
e) bójki lub pobicia – 1742 (1429);
f) gwałty – 23 (34);
g) naruszenia przepisów Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii – 1025 (991);
h) przestępstwa przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu – 2516 (3025)¹⁰⁾.

W kontekście powyższych przestępstw bardzo niepokojący jest znaczny wzrost rozbojów, kradzieży i wymuszeń rozbójniczych, a także bójek i pobić. Warto zastanowić się, co zrobić, aby tego typu sytuacje pojawiały się jak najmniej w tego rodzaju placówkach.

Warto zwrócić również uwagę na poniższą tabele, która obrazuje liczbę czynów karalnych występujących w szkołach oraz placówkach wychowawczych.

Tabela 1 Przestępstwa występujące w placówkach oświatowo-wychowawczych

Źródło: http://www.policja.pl/portal/pol/719, dostęp 03.11.2012.

Z danych zawartych w powyższej tabeli wynika, iż największym wzrostem wśród czynów karalnych odznaczały się rozboje, kradzieże i wymuszenia rozbójnicze. Najczęściej występowały one w szkołach podstawowych i gimnazjach. Z kolei wśród liczby najmniejszej liczby czynów karalnych były zgwałcenia oraz kradzież z włamaniem. Stan ten dotyczył burs oraz internatów.

Powiększająca się ilość czynów karalnych, a szczególne rozbojów, kradzieży czy wymuszeń zmusza osoby mające do czynienia z wychowaniem młodego człowieka do podjęcia odpowiednich działań profilaktycznych. Jak one przebiegają w warunkach działań resocjalizacyjnych – o tym w następnym odcinku artykułu.

Autor jest magistrem pedagogiki resocjalizacyjnej oraz posiada licencjat profilaktyki i animacji społeczno-kulturalnej.