Profilaktyka selektywna — program wczesnej interwencji „FreD Goes Net”

Od początku 2008 roku Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii rozpoczęło wdrażanie niemieckiego programu wczesnej interwencji wobec młodzieży używającej środków psychoaktywnych. Polska jest jednym z 17 europejskich krajów biorących udział w projekcie.

Projekt oraz jego założenia są pomysłem niemieckim. W Polsce jest on realizowany na podstawie umowy zawartej pomiędzy Landschaftsverband Westfalen Lippen — Koordinationsstelle Sucht z siedzibą w Münster, koordynatorem projektu, a Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii jako beneficjentem i koordynatorem po stronie polskiej.

W Niemczech uczestnikami programu są osoby młode, które po raz pierwszy zostały zatrzymane przez policję w związku z przestępstwem polegającym na posiadaniu narkotyków. Proponuje im się udział w programie, który opiera się na metodzie krótkiej interwencji profilaktycznej, mieszczącej się w ramach profilaktyki selektywnej.

Czym jest profilaktyka selektywna?

Od kilku lat w krajach Unii Europejskiej wprowadza się nowy podział profilaktyki na: uniwersalną, selektywną i wskazującą.

Profilaktyka selektywna — to działania adresowane do jednostek lub grup osób, które są w stopniu wyższym niż przeciętny narażone na rozwój problemów związanych z używaniem środków psychoaktywnych.

Selektywność zakłada, że tylko mniejszość spośród młodych ludzi, którzy próbują narkotyków, będzie miała poważne problemy z narkotykami lub uzależni się od nich, a eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi jest słabym predyktorem uzależnienia. Podczas gdy profilaktyka uniwersalna traktuje grupy docelowe w sposób ogólny, profilaktyka selektywna koncentruje się na zagrożonych grupach młodzieży, osobach, które cechuje wysoka ekspozycja na czynniki ryzyka. Rozwój programów selektywnych w Niemczech nie następował bez oporów. Przy wdrażaniu tego typu programów zawsze istnieje obawa przed stygmatyzacją grup docelowych i budowaniem wobec nich uprzedzeń ze strony przedstawicieli niektórych instytucji czy — ogólnie — społeczności lokalnej. Dlatego też autorzy programu FreD, starali się tak dostosować zarówno treści, jak i procedury realizacji, aby uchronić jego uczestników przed tymi zagrożeniami.

Skąd idea?

Badania modelu konsumpcji i inne niemieckie dane statystyczne (policja i wymiar sprawiedliwości) pokazały wyraźnie, że młodzi ludzie — poza legalnymi substancjami (alkohol) — eksperymentują również z nielegalnymi, przede wszystkim z marihuaną i haszyszem. Można było przy tym wyjść z założenia, że u części z nich chodzi o ryzykowne bądź szkodliwe zażywanie. Działania w obszarze pomocy osobom zażywającym narkotyki i od nich uzależnionym ukierunkowane były głównie na unikanie zażywania (profilaktyka uniwersalna) i na leczenie uzależnienia (profilaktyka wskazująca). Z badań wynikało również, że brakowało wyraźnie propozycji skierowanych do młodzieży i młodych dorosłych, których zażywanie narkotyków było od samego początku problematyczne. Wczesne interwencje podejmowane wobec tej kategorii osób — jak pokazują doświadczenia osób pijących alkohol w sposób problemowy — mogłyby przyczynić się wg autorów koncepcji do zapobiegania szkodliwym następstwom zażywania narkotyków.

Wielu zażywających nielegalne środki psychoaktywne było odnotowywanych przez policję już przy pierwszej konsumpcji, zanim dowiedzieli się o tym rodzice lub inne bliskie im osoby. Nawet jeśli zgodnie z § 31a niemieckiej ustawy o środkach odurzających BtMG możliwe jest zawieszenie wobec takich osób postępowania, to ustawodawca tutaj również chciał podkreślić znaczenie dewizy „pomoc przed karą”. Takie rozwiązanie, chociaż znajduje się w prawie, było rzadko spotykane w praktyce.

Biorąc pod uwagę wyniki badań dotyczących współczesnego modelu zażywania narkotyków przez młodych ludzi, zalecaną przez specjalistów wczesną i prawno-karną interwencję, a przede wszystkim policyjną praktykę dochodzeń, Landschaftsverband Westfalen Lippen, Wydział Zdrowia, a także Punkt Koordynacyjny Sucht rozwinęły wspólnie koncepcję pod nazwą Wczesna interwencja wobec osób młodych po raz pierwszy notowanych z powodu narkotyków — FreD.

Myślą przewodnią tej koncepcji jest wczesne wyjście z krótką, trafną i możliwie dobrowolnie przyjmowaną ofertą skierowaną do osób młodych (14—21 lat), albo też do młodych dorosłych (do 25. roku życia), którzy z powodu zażywania narkotyków weszli po raz pierwszy w konflikt z prawem (byli notowani na policji).

Początkowo projekt był realizowany w Westfalii, z czasem w innych 8 landach niemieckich, a obecnie, po uzyskaniu rekomendacji niemieckiego Ministerstwa Zdrowia oraz odpowiednich komisji UE, zostaje rozpowszechniony winnych krajach jako projekt pilotażowy.

Zasady koncepcji „FreD Goes Net”

Wcześnie reagować, tzn. możliwie jak najszybciej po pierwszej konsumpcji, aby w odpowiednim czasie zrealizować cele profilaktyki uzależnień (m.in. zdobycie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach ryzyka, abstynencja). Wcześnie również dlatego, ponieważ np. konsumenci marihuany wśród klientów poradni dla narkomanów i poradni leczenia uzależnień szukają specjalistycznej pomocy dopiero po ok. 6 latach zażywania narkotyku.

Krótko i trafnie, ponieważ oczekuje się, że tylko krótka oferta, ukierunkowana na uczenie się, zostanie zaakceptowana przez grupę docelową. Ponadto w opiece medycznej uwzględniono wyniki badań na temat krótkiej interwencji wobec osób z zaburzeniami wynikającymi z zażywania narkotyków bądź ryzykiem ich wystąpienia. Według nich już dzięki krótkim interwencjom można było osiągnąć wyniki regulujące zażywanie bądź wspierające zdrowie.

Dobrowolnie. Oferta powinna być dobrowolna, ponieważ w przeciwieństwie do sądowego przymusu (np. nakaz sądu) właśnie jako taka zapewnia lepsze warunki do osiągnięcia celu. Nie można przy tym przeoczyć tego, że, ze względu na bycie notowanym po raz pierwszy przez policję, jak i aż do decyzji prokuratora o zawieszeniu „otwartego” postępowania karnego, istnieje pewna „sytuacja przymusu”, która powinna być wykorzystana przy proponowaniu pomocy.

Koncepcyjne punkty ciężkości oferty to:

• Informacja o ofercie. Przekazywana jest przez pedagogów szkolnych, psychologów, policję, prokuraturę, sądy i kuratorów w formie ujednoliconej ulotki, która zawiera informacje na temat treści oferty i możliwości nawiązania kontaktu z osobą prowadzącą. Ulotkę przekazuje się osobie młodej w sytuacji, gdy jest ona odnotowana przez szkołę lub policję.
• Rozmowa indywidualna ze specjalistami poradni dla osób uzależnionych bądź mających problem z narkotykami. Rozmowa ma na celu bardziej szczegółowe przedstawienie oferty pomocy, omówienie sytuacji osoby młodej z perspektywy zażywania przez nią środków psychoaktywnych i zmotywowaniu jej do wzięcia udziału w programie. Ponadto spotkanie ma rozstrzygnąć, czy osoba kwalifikuje się do programu FreD (m.in. przez wyłączenie z niego osób zaburzonych psychicznie lub uzależnionych) oraz przekazać informacje na temat psychospołecznych form pomocy. W końcu kontakt indywidualny dla zainteresowanych osób pełni także funkcję pewnego rodzaju mostu prowadzącego do odpowiedniej na ten moment oferty pomocy.
• Krótka interwencja. Ma kształt 8-godzinnego cyklu zajęć (cztery razy po dwie godziny bądź dwa razy po cztery godziny). Poszczególne moduły szkoleniowe są metodycznie i dydaktycznie przygotowywane przez specjalistów i merytorycznie ukierunkowane na takie tematy, jak: sytuacja prawna, wiedza o narkotykach, zdrowie, zachowania społeczne i system pomocy. W ramach zajęć przewidywane jest również korzystanie z wykładowców z zewnątrz (np. prawnicy, lekarze). Uczestnicy kursu otrzymują na własną prośbę zaświadczenie o wzięciu w nim udziału. Kurs jest pomyślany jako oferta dla grupy, po to, aby jego uczestnicy mogli nawiązać ze sobą kontakt, wspierać się i wzajemnie konstruktywnie motywować.

Może się wydawać, że zawartość merytoryczna programu niczym nie odbiega od naszych standardowych oddziaływań edukacyjnych czy profilaktycznych w obszarze uzależnień, jednakże z uwagi na wykorzystywane podstawy teoretyczne z konkretnych nurtów psychoterapii oraz zastosowane techniki i metody, wprowadzające niezwykłą dynamikę pracy grupy, sugerowane działania stają się wartościowym narzędziem pracy.

Wdrażanie projektu w Polsce

Założeniem programu pilotażowego w naszym kraju jest jego realizacja w dwóch miejscowościach o zupełnie różnej specyfice: różnych uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych, strukturach zatrudnienia, stopach bezrobocia czy liczbie mieszkańców. Dlatego też będzie on wdrażany w Bydgoszczy (kujawsko-pomorskie) i Bartoszycach (warmińsko-mazurskie).

W pierwszym etapie projektu została dokonana analiza zasobów i deficytów dotyczących ofert w obszarze profilaktyki selektywnej oraz określenie potrzeb, czynników utrudniających oraz ułatwiających wdrażanie projektu zarówno na poziomie krajowym, jak i lokalnym.

W odróżnieniu od niemieckich założeń, gdzie podstawową ścieżką dostępu do programu była policja, w naszym kraju główną ścieżką dostępu do grupy docelowej — i tym samym główną instytucją, z którą planowane jest podjęcie współpracy przy wprowadzaniu projektu — jest szkoła. W Polsce prawo zobowiązuje szkołę do podejmowania działań profilaktycznych w zakresie zachowań problemowych dzieci i młodzieży, a także do działań interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych czy trudnych. W realizacji tych zadań szkoła powinna współpracować z rodziną ucznia oraz różnymi instytucjami (poradnia psychologiczno-pedagogiczna, policja, sąd). Szkoła ma prawny obowiązek reagowania w przypadku zidentyfikowania ucznia zagrożonego demoralizacją lub używającego substancji psychoaktywnych (m.in. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem — Dz.U. z 2003 r. Nr 26, poz. 226).

Poprzez współpracę ze szkołą możliwe będzie dotarcie do młodzieży używającej substancji psychoaktywnych (narkotyków, alkoholu). W odniesieniu do młodzieży, która popełniła czyn karalny związany z narkotykami (tj. posiadanie narkotyków), instytucją właściwą do współpracy powinna być policja i sąd rodzinny (kuratorzy) zajmujący się orzekaniem i nadzorem nad wykonywaniem orzeczonych środków wychowawczych lub poprawczych.

Grupa docelowa

W związku z wyborem szkoły jako głównej ścieżki dotarcia do grupy docelowej, spodziewamy się, że do programu będą kierowane osoby w wieku pomiędzy 13. a 19. rokiem życia w związku z używaniem substancji psychoaktywnych. W efekcie podjęcia współpracy z takimi instytucjami, jak policja i sąd, do programu może być kierowana również młodzież starsza — do 21. roku życia.

Do programu poza osobami używającymi nielegalnych substancji psychoaktywnych kwalifikowane będą również osoby używające alkoholu. Uwzględnienie powyższego kryterium kwalifikacji podyktowane jest wynikami badań dotyczących używania alkoholu przez młodzież na poziomie krajowym i lokalnym, wzorami używania substancji przez młodzież (dość częste łączenie alkoholu z substancjami nielegalnymi), a także obowiązującymi w szkole procedurami działań interwencyjnych (dotyczą również problemu picia przez ucznia alkoholu).

Potencjalne trudności przy wdrażaniu projektu

Potencjalne trudności w implementacji programu mogą być związane z następującymi czynnikami:

• brak realnych działań ze strony partnerów w projekcie, pomimo deklaracji współpracy i zawartych porozumień,
• niechęć szkół do ujawniania przypadków używania narkotyków przez uczniów na terenie szkoły związana m.in. z obawą utraty prestiżu placówki w rankingu szkół i społeczności lokalnej,
• bagatelizowanie skali problemu przez szkołę,
• trudności szkoły w zidentyfikowaniu ucznia używającego narkotyków w związku z niewystarczającymi kompetencjami/wiedzą szkoły w tym zakresie, trudności we współpracy z rodzicami − opór ze strony rodziców, zaprzeczanie istnieniu problemu, brak zgody na uczestnictwo dziecka w programie,
• nieprawidłowy dobór uczestników do programu — zgłaszanie do programu uczniów sprawiających trudności wychowawcze, a nie używających narkotyków,
• postrzeganie współpracy w realizacji projektu jako wykraczającej poza zakres obowiązków pracowniczych lub statutowych instytucji,
• ograniczenia spowodowane biurokracją,
• brak możliwości realnej współpracy w projekcie ze względu na aktualnie wykonywane zadania.

Czynniki ułatwiające wprowadzanie projektu

Przeprowadzona w ramach badania RAR diagnoza potrzeb, przegląd przepisów prawnych oraz ocena uwarunkowań lokalnych umożliwiła określenie głównych czynników ułatwiających wdrażanie projektu „FreD Goes Net”. Czynniki te można podzielić na kilka kategorii.

Zasoby prawne

• Prawo dotyczące problemu narkomanii (ustawa, Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii) zobowiązujące samorządy lokalne oraz takie instytucje, jak szkoła i policja do przeciwdziałania narkomanii.
• Samorządy lokalne są zobowiązane do opracowania, wdrożenia i finansowania gminnego programu przeciwdziałania narkomanii.
• Prawo oświatowe szczegółowo określa zadania szkoły w zakresie profilaktyki i sposoby reagowania w sytuacjach związanych z narkotykami. Od 2004 roku w szkołach są wdrażane procedury współpracy z policją w sprawach dotyczących zagrożenia młodzieży demoralizacją.
• Prawo karne dotyczące narkomanii umożliwia zawieszenie prowadzonego postępowania w przypadku udziału osoby używającej narkotyków w programie o charakterze leczniczym lub edukacyjnym. Podobnie prawo dotyczące osób nieletnich umożliwia orzeczenie w przypadku popełnienia czynów karalnych (np. posiadania narkotyków) środków o charakterze wychowawczym.

Zasoby instytucjonalne

• Koordynatorem projektu jest Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (KBPN), centralna instytucja statutowo zajmująca się zagadnieniem narkomanii. KBPN na bieżąco współpracuje zarówno z samorządem terytorialnym, organizacjami pozarządowymi, jak i innymi podmiotami działającymi w obszarze przeciwdziałania narkomanii.
• Na poziomie lokalnym samorząd gminy może powołać pełnomocnika do realizacji programu przeciwdziałania narkomanii.
• W Polsce działa kilkadziesiąt organizacji pozarządowych zajmujących się statutowo rozwiązywaniem problemu narkomanii. Organizacje te są uprawnione do realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania narkomanii zleconych przez instytucje centralne, takie jak Ministerstwo Zdrowia czy Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz przez samorząd lokalny.

Zasoby programowe

• W Polsce w ramach projektu Transition Facility, realizowanego przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej, którego beneficjentem było KBPN, przeszkolono przedstawicieli ponad 30% samorządów lokalnych w zakresie przygotowania i realizacji gminnych programów przeciwdziałania narkomanii. Program szkolenia obejmował również zagadnienia dotyczące profilaktyki selektywnej.
• Na poziomie ogólnopolskim wdrażany jest też program szkolnej interwencji profilaktycznej, a do dyspozycji szkół są opracowane przez MSWiA procedury współpracy z policją.

Zasoby lokalne

• Na poziomie lokalnym jest prowadzona współpraca i funkcjonują osobiste kontakty pomiędzy różnymi instytucjami z racji realizacji lokalnych projektów profilaktycznych.
• Przeprowadzono diagnozę lokalnych potrzeb dotyczących funkcjonowania programów profilaktyki selektywnej.

W Polsce oferta programów profilaktyki selektywnej, mająca charakter krótkoterminowej, wczesnej interwencji, jest obecnie wysoce niewystarczająca. Zidentyfikowane programy nie posiadają udokumentowanych wyników badań potwierdzających ich skuteczność w rozwiązywaniu problemu używania narkotyków.

Wdrożenie projektu „FreD Goes Net” umożliwi wzbogacenie oferty programów skierowanych do młodzieży używającej narkotyków o program wyposażony w pełną procedurę, monitoring i narzędzia ewaluacyjne. Projekt pilotażowy pozwoli z pewnością na sprawdzenie i weryfikację, czy będzie on równie skuteczny w polskich warunkach.

Bibliografia

1. Kręt A., Udział Polski w europejskim projekcie Fred Goes Net, „Serwis Informacyjny Narkomania” 4(39)/2007.
2. FreD Goes Net. Wczesna interwencja dla młodych osób używających narkotyków, www.narkomania.gov.pl.
3. Niemiecka strona programu.