Pomoc pedagogiczno-psychologiczna dla mieszkańców Warszawy w świetle ewaluacji – cz. I

Niniejszy artykuł jest pierwszą częścią prezentacji wyników wstępnych badań ewaluacyjnych zadania „Prowadzenie działań psychologiczno-pedagogicznych i specjalistycznego poradnictwa rodzinnego”, realizowanego w latach 2009-2012 przez Urząd m. st. Warszawy.

Prezentowane zadanie prowadzono w dwóch zasadniczych obszarach:
1) przeciwdziałania uzależnieniom i zapobiegania HIV/AIDS;
2) pomocy psychospołecznej i prawnej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Pomoc ta skierowana jest do mieszkańców Warszawy, a na jej realizację przeznaczono blisko 8 mln zł. Realizatorami było 11 organizacji pozarządowych wyłonionych w drodze konkursu.

Badanie ewaluacyjne zlecono Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, a wykonane zostały przez zespół badawczy w składzie: prof. dr hab. Piotr Sałustowicz (SWPS), dr Magdalena Łukasiuk (UW) i mgr Marcin J. Sochocki¹⁾.

Głównym, deklarowanym celem wspomnianego zadania jest zapewnienie dostępności usług psychologiczno-pedagogicznych i poradnictwa rodzinnego różnym grupom klientów: dzieciom, młodzieży, młodym dorosłym i dorosłym. W realizację zaangażowanych było 11 organizacji pozarządowych, których działania można zaliczyć w pierwszym rzędzie do działań w zakresie tzw. profilaktyki selektywnej i wskazującej, a bardzo marginesowo do uniwersalnej. W ramach zadania świadczono także usługi terapeutyczne i z zakresu poradnictwa rodzinnego.

Problem dostępności mieszkańców Warszawy do oferowanej pomocy jest niewątpliwie kluczowy, ze względu na konstytucyjne gwarancje odnośnie prawa obywateli do ochrony zdrowia. Jednocześnie trzeba wziąć pod uwagę, że nierówności społeczne mają ogromny wpływ na faktyczny stopień zapewnienia ochrony zdrowia w społeczeństwie, i np. ludność żyjąca w ubóstwie musi być zaliczona do tzw. grup wysokiego ryzyka, ze względu na utrudniony dostęp do wsparcia i pomocy w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi i innym uzależnieniom. W odniesieniu do usług pomocowych, istnieje także realne niebezpieczeństwo wypierania ludności ubogiej przez warstwy średnie.

Cele ewaluacji

Przedmiotem omawianej tutaj wstępnej ewaluacji był tzw. techniczny wymiar dostępności, a nie szersze ujęcie prawa do ochrony zdrowia, czy odpowiedzialności jednostek czy rodziny za ich dobrobyt. Dlatego też podejmując kwestie dostępności koncentrowano się na pytaniu: jak dalece są spełnione warunki dostępności zarówno ewaluowanego zadania, jak i organizacji pozarządowych go realizujących? Do najważniejszych zagadnień w ramach projektu badawczego należały:

1. Rozpoznanie potrzeb w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej i poradnictwa rodzinnego mieszkańców Warszawy oraz zapewnienia prawidłowej rekrutacji uczestników programu. Czy rzeczywiście uczestniczące w programie organizacje mają rozeznanie co do skali potrzeb? Jakie stosują zasady selekcji, aby program, w możliwie najpełniejszym zakresie, był dopasowany do potrzeb beneficjentów?
2. Na podstawie rozpoznanych potrzeb powinny być dostarczone odpowiednie usługi w sensie jakościowym i ilościowym. Ocenie poddano:
   1. proponowane formy działania – ilość i jakość;
   2. kwalifikacje i liczba zatrudnionego fachowego personelu;
   3. personel administracyjny;
   4. zaangażowanie wolontariuszy;
   5. możliwości finansowe;
   6. możliwości lokalowe;
   7. zasoby czasowe organizacji;
   8. możliwości dotarcia do adresatów z informacją o udzielanej pomocy. Szczególnie ważne wydawało się ustalenie, jak organizacje oceniają dostępność usług w ramach zleconych działań? Czy widzą możliwość i planują rozszerzenie pola działania? Czego to planowanie dotyczy przede wszystkim?
3. Ustalenie, czy ewaluowany program nie wyklucza uzasadnionych potrzeb adresatów w zakresie działań psychologiczno-pedagogicznych i specjalistycznego poradnictwa rodzinnego. Chodziło o zbadanie:
   • Jak organizacje oceniają trafność celów programu, dotyczących zaspokajania uzasadnionych potrzeb adresatów?
   • Jakie uwagi zgłaszają w kontekście zadania czy warunków konkursu?
   • Jak oceniają realizację swoich potrzeb adresaci; czy są takie, których nie uwzględnia program, a powinny być realizowane?
4. Dostępność programu zależy także od lokalizacji oferowanych usług:
   1. odległość od miejsca zamieszkania potencjalnych adresatów;
   2. rozkład placówek pomocowych na mapie miasta, odpowiadający potrzebom lokalnych (dzielnicowych, osiedlowych) środowisk;
   3. godzin pracy placówki pomocowej i możliwość skorzystania z jej usług wtedy, kiedy występuje taka potrzeba; oraz od dostosowania ofert do czasowych możliwości potencjalnych adresatów.

Założeniem przyświecającym zarówno Zleceniodawcy, jak i realizatorom badania było sprawdzenie, jak dalece dotychczasowy modus operandi pozwala aktualnie realizować założone cele zadania publicznego. W tym kontekście ważna była nie tylko skuteczność działań, podejmowanych przez organizacje pozarządowe uczestniczące w projekcie, ale także eksploracja (jakkolwiek wstępna i ograniczona) świata ich klientów – jaki jest, jakie tendencje są w nim obserwowalne, jakie nowe potrzeby się pojawiają, jakie problemy narastają, a jakie być może wygasają. W tym sensie nie była to typowa ewaluacja dotychczasowych działań poszczególnych organizacji, realizujących program, a raczej eksploracja pól ich działalności i próba dowiedzenia się, jak można byłoby to zadanie publiczne skonstruować lepiej, trafniej, bardziej adekwatnie do aktualnych potrzeb odbiorców usług pomocowych. Zleceniodawcy zależało też na uzyskaniu informacji pomocnych w konstruowaniu warunków kolejnego konkursu, ponieważ dobiega końca druga edycja projektu.

Metodologia

Ze względu na sformułowane na tej podstawie pytania badawcze, a także mając na względzie możliwości techniczno-informacyjne, terminy i budżet badania, realizatorzy zaproponowali metodologię opartą na zasadzie triangulacji technik badawczych i respondentów. W efekcie wykorzystano trzy techniki jakościowe, których wyniki poddano konfrontacji:

• indywidualne wywiady pogłębione z liderami organizacji pozarządowych (11 NGO’sów);
• indywidualne wywiady pogłębione z klientami usług pomocowych (41 IDI);
• analizę dokumentów.

Wywiady zostały przeprowadzone z 16 liderami organizacji, w tym w 5 wywiadach uczestniczyło dwoje przedstawicieli organizacji. Ze względu na pozycję i staż pracy w organizacji respondenci byli dobrze zaznajomieni zarówno z działalnością całej organizacji, jak z realizacją działań finansowanych przez Urząd m. st. Warszawy.

Jeśli chodzi o wywiady pogłębione z klientami usług pomocowych, to objęły one 25 kobiet i 16 mężczyzn. W badanej grupie znalazło się 16 osób, które korzystały z usług organizacji jako rodzice (w tym zastępczy), 20 badanych to świadczeniobiorcy kwalifikowani jako młodzież i młodzi dorośli (16–25 lat), z kolei 5 respondentów to osoby dorosłe, wymagające wsparcia psychologicznego.

Analiza dokumentów objęła zasadnicze źródła: oferty złożone przez organizacje, umowy, sporządzane sprawozdania kwartalne z realizacji zadań, oraz badania ewaluacyjne prowadzone systematycznie przez jedną z organizacji.

Nałożenie na siebie tych trzech technik i wyników, uzyskanych przy ich użyciu pomiarów zaowocowało pozyskaniem wiedzy, która powinna okazać się przydatna zarówno Zleceniodawcy, jak badanym organizacjom pozarządowym, a także pomogło dostrzec istotne elementy tła, czy kontekstu prowadzenia rzeczonej działalności pomocowej. Badanie zostało przeprowadzone pomiędzy 15 czerwca a 15 sierpnia 2012 r. W kolejnych częściach przedstawimy Czytelnikom wybrane rezultaty tego projektu.

Autor jest socjologiem, profesorem SWPS.