Podejście moralizatorskie i demokratyczne w promocji zdrowia i profilaktyce

Poszukiwanie bardziej efektywnych rozwiązań w promocji zdrowia i profilaktyce powoduje, że wprowadzane są nowe programy czy metody, ale także zmienia się całościowa filozofia działań. Na podstawie dyskusji, badań i obserwacji jakie prowadzono w Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie (obecnie Szkoły dla Zdrowia w Europie) spróbowano opisać czym charakteryzowało się rozwijane wcześniej podejście „moralizatorskie”, przeciwstawiając mu propozycję podejścia „demokratycznego”.

Te dwa paradygmaty inaczej określają zarówno adresata promocji zdrowia i profilaktyki, jak i ich realizatora oraz jego metody pracy. Poniżej opisano podstawowe różnice¹⁾.

Do kogo kierowana jest profilaktyka?

W podejściu moralizatorskim adresatem profilaktyki jest uczeń, czyli jednostka otrzymująca konkretne informacje co służy, a co nie służy jej zdrowiu oraz wskazania jakich ma dokonywać wyborów, np. nie używać substancji psychoaktywnych, odpowiednio się odżywiać, racjonalnie dzielić czas ma pracę i odpoczynek, itp. Odwołujemy się do osobistego poczucia odpowiedzialności ucznia za własne zdrowie.

W podejściu demokratycznym adresatem jest całe środowisko, w którym wszystkich łączyć powinien wspólny cel jakim jest zachowanie i rozwijanie zdrowia. Oznacza to, że nie tylko uczeń, ale także nauczyciele i rodzice mają podejmować odpowiednie działania w tym zakresie. Chodzi zarówno o doskonalenie własnego zdrowia (wiarygodność), jak i wspomaganie ucznia w jego staraniach. W tym drugim obszarze przykładem może być tworzenie w szkole odpowiednich warunków, aby uczeń mógł „zdrowo” pracować i wypoczywać, jak również zapewnienie pomocy i wsparcia społecznego uczniom mającym problemy. Warto zaznaczyć, że uczeń ma również aktywnie uczestniczyć w działaniach na rzecz tworzenia zdrowego środowiska szkolnego.

Kto zna odpowiedź o jakie efekty (działania, zmiany) chodzi w promocji zdrowia i profilaktyce?

W podejściu moralizatorskim wprowadzony jest wyraźny podział na tych którzy posiadają specjalistyczną wiedzę (nauczyciel, specjalista) i tych, którzy są jej odbiorcą. Nauczyciele (w tym specjaliści) są nadawcami komunikatów skierowanych do niekompetentnego odbiorcy – ucznia. Nauczyciel formułuje cele, do których ma dążyć uczeń wskazując mu dokonywanie wyborów odpowiednich z punktu widzenia zdrowia. Charakterystyczne dla tego podejścia jest również koncentrowanie uwagi na zdrowiu fizycznym, a cel można najogólniej określić jako dążenie do zdrowego stylu życia ucznia. Podejmowane działania mają często charakter interwencyjny i związane są z występującym aktualnie zagrożeniem.

W podejściu demokratycznym przyjmuje się, że poza wiedzą specjalisty, istotne są wiedza i doświadczenie wszystkich osób zaangażowanych w proces służący promocji zdrowia i profilaktyce, a w szczególności uczniów. To właśnie uczniowie, z pomocą nauczyciela analizują różne aspekty swojego zdrowia uwzględniając wszystkie jego wymiary: fizyczny, psychiczny i społeczny i zastanawiają się jakie działania mogą podjąć, aby osiągać jak największą harmonię pomiędzy wszystkimi wymiarami zdrowia. To oni decydują czym chcą się zająć w pierwszej kolejności, biorąc pod uwagę własne możliwości i priorytety. Często te najbliższe cele dotyczą zdrowia psychicznego (np. radzenie sobie z emocjami) i społecznego (poprawa relacji z otoczeniem), a nie zdrowia fizycznego. Ogólny cel jaki chce osiągnąć nauczyciel to nie tyle wywołanie określonego zachowania ucznia, ale kształtowanie jego kompetencji do działania, których ważnym elementem jest refleksyjny stosunek do swojego zachowania i środowiska. Zakłada się, że musi być to stały, długotrwały proces a nie działanie doraźne, interwencyjne.

Jak próbuje się wywołać oczekiwane efekty (działania, zmianę)?

W podejściu moralizatorskim osoba spełniająca rolę mentora (nauczyciel, specjalista) kieruje do ucznia konkretne wskazówki, używa różnych metod perswazji przy czym przewagę mają przede wszystkim: ostrzeganie przed negatywnymi skutkami niepożądanych zachowań i straszenie konsekwencjami dla zdrowia. Strach ma być głównym czynnikiem zapobiegającym podejmowaniu ryzykownych zachowań. Stosowane metody w podejściu moralizatorskim określa się jako „metody podające”, a wśród nich są: pogadanka, wykład, film, wykresy, zdjęcia, itp. Uczeń jest tu biernym odbiorcą kompetentnie dobranych treści, które mają oddziaływać na jego wiedzę lub emocje.

W podejściu demokratycznym uczeń ma duży wpływ na to jak sformułowane będą zarówno cele, jak i sposób ich osiągania. Pozwalają na to stosowane przez nauczyciela metody pracy z uczniem nazywane „aktywizującymi” lub „interaktywnymi”, wśród których przede wszystkim są różne formy dyskusji, burza mózgów, praca w grupach, metoda projektów i in. Metody te pozwalają wykorzystać wiedzę, doświadczenia i przemyślenia uczniów i nauczyciela oraz zajmować się zagadnieniami, które w danym momencie wydają się uczniom najbardziej istotne, gwarantując jego świadome zaangażowanie.

Obecnie w promocji zdrowia i profilaktyce można zaobserwować działania, które są kombinacją obu opisanych podejść. Coraz rzadziej można spotkać podejście moralizatorskie w czystej postaci. Chociaż zgromadzono dane mówiące o większej skuteczności podejścia demokratycznego, to jednak tylko prowadzenie, w każdym przypadku, ewaluacji działań profilaktycznych może wykazać ich rzeczywistą wartość.

Autorka jest psychologiem, współtwórczynią polskiej koncepcji szkoły promującej zdrowie, w latach 2000-2009 była koordynatorem Sieci Szkół Promujących Zdrowie w Polsce. Współautorka publikacji dotyczących okresu dojrzewania, edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia w szkole, prowadzi szkolenia z tego zakresu. Aktualnie członek stowarzyszenia „Kilim kultur”.