Nowe media w profilaktyce uzależnień

Aby strategie przeciwdziałania narkomanii były skuteczne, powinny być przede wszystkim adekwatne: opierać się na diagnozie sytuacji i aktualnych wynikach badań, a także wykorzystywać narzędzia odpowiednie dla konkretnej grupy odbiorców. Kierując ofertę proilaktyczną oraz terapeutyczną do ludzi młodych, warto posłużyć się Internetem.

Wspieranie inicjatyw w zakresie profilaktyki, w szczególności mających charakter nowatorski, adresowanych do różnych grup docelowych, przede wszystkim do dzieci i młodzieży zagrożonej narkomanią jest, zgodnie z Krajowym Programem Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006—2010, jednym ze sposobów realizacji głównego celu profilaktyki: zahamowania tempa wzrostu popytu na narkotyki. Ustanowienie, rozwój i ulepszanie selektywnej profilaktyki i nowych sposobów docierania do grup docelowych, np. poprzez wykorzystanie nowych mediów i technik informacyjnych, jest ponadto elementem strategii ograniczania popytu na narkotyki zgodnie z Planem Działania UE w zakresie narkotyków (2005—2008).

Aby wykorzystywane strategie przeciwdziałania narkomanii były skuteczne, muszą być przede wszystkim adekwatne: opierać się na lokalnej diagnozie, aktualnych wynikach badań, wykorzystywać dostępne metody oraz być dostosowane do grupy odbiorców. Nowatorstwo zakłada elastyczność i twórcze podejście wobec zmieniających się potrzeb odbiorców programów i możliwości reagowania. Współcześnie ważnym źródłem informacji o narkotykach i narkomanii, z którego czerpią dzieci i młodzież, jest Internet. Odpowiednie serwisy internetowe nie tylko podnoszą poziom wiedzy, ale również zapewniają ofertę pomocową.

Głównym atutem poradni internetowych jest ich łatwy dostęp. Większość młodzieży swobodnie posługuje się komputerem i bez trudu może korzystać z takiej oferty. Ponadto Internet jest medium, które wspaniale trafia do młodych odbiorców — jest przyjaznym, znajomym narzędziem. Poza tym, należy docenić fakt, że z poradnictwa internetowego młodzież może korzystać samodzielnie, bez wsparcia lub kontroli dorosłych. Zaprezentujemy Czytelnikom trzy programy wykorzystujące Internet. Program „Quit the shit” jest częścią niemieckiego serwisu Drugcom. Jest to konkretna oferta pomocowa — pięćdziesięciodniowy program, opierający się na prowadzonym przez uczestników dzienniczku, otrzymywanej na jego podstawie informacji zwrotnej od terapeuty oraz rozmowach z terapeutą na czacie¹. Drugą propozycją jest brytyjski serwis internetowy „Talk to Frank”. Strona, wykorzystując techniki interaktywne, oferuje informacje, pomoc i wparcie. Na koniec zaprezentujemy stronę Instytutu Jellinka z Holandii, na której można zrobić test diagnozujący stopień uzależnienia od wybranych substancji psychoaktywnych.

„Quit the shit”

Program „Quit the shit” (ang. „Rzuć to g…”) znajduje się w serwisie internetowym Drugcom i jest dostępny w języku niemieckim. Jest przeznaczony dla problemowych użytkowników konopi indyjskich oraz uzależnionej od marihuany młodzieży i młodych dorosłych. Celem programu jest ograniczenie używania lub abstynencja od narkotyków. Program opiera się na prowadzonym w sieci dzienniczku. Rejestrowane są w nim wszelkie aspekty życia związane z używaniem narkotyku, takie jak częstotliwość, ilość, okoliczności towarzyszące czy motywy. Drugim elementem programu jest otrzymywana cotygodniowo przez Internet informacja zwrotna od specjalistów terapii dotycząca wyników automonitoringu prowadzonego przez uczestnika. Mocną stroną takiej krótkiej interwencji jest, oprócz ograniczonego wymiaru czasowego, również zorientowanie uczestnika na cel.

Metodę, na której opiera się program, można określić jako wywiad motywacyjny. Terapeuta jest reagującym z empatią pośrednikiem. Program podnosi poczucie własnej skuteczności uczestników i zachęca ich do wzięcia odpowiedzialności za samego siebie. Jest alternatywą dla aktualnej sytuacji w postaci strategii radzenia sobie lub wprowadzania zmian, daje informacje zwrotne i jest źródłem przydatnych wskazówek irekomendacji.

Osoby, które chcą skorzystać z programu, mogą się zapoznać z podstawowymi informacjami na temat uzależnienia i sposobów ograniczenia palenia lub zerwania z nałogiem. Ponieważ różne są cele uczestników programu, ta część serwisu nie jest elementem indywidualnego poradnictwa, lecz ogólnym przewodnikiem dla osób zainteresowanych. Podstrona „Uzależnienie od konopi” opisuje krótko czynniki ryzyka powstania psychicznego uzależnienia. Wymienia się psychospołeczne uwarunkowania (z możliwością skorzystania z linku na ten temat), wiek konsumenta oraz wzorzec użytkowania (z odsyłaczem do odpowiedniej strony). Na podstronie zatytułowanej „Zmiana zachowań konsumenckich” dowiadujemy się, że używanie, tak jak wszystkie nabyte przyzwyczajenia, można zmienić lub nauczyć się je kontrolować. Proces nabywania takich umiejętności podzielony jest na stadia: przygotowanie — podjęcie decyzji, zbieranie informacji na temat możliwości walki z uzależnieniem, działanie — wprowadzenie zamiaru w czyn, podtrzymanie — gdzie nie wystarczy sama siła woli, ale konieczne jest opanowanie strategii kontroli i w końcu dostrajanie — wypracowanie strategii zapobiegających powrotom do starych przyzwyczajeń.

Część „Początek” przedstawia kroki, które należy podjąć, gdy ma się poczucie utraty kontroli nad nałogiem. Wyznaczenie celu jest wymienione na pierwszym miejscu, z zastrzeżeniem, że cele powinny być precyzyjne. Chęć ograniczenia nałogu. brzmi zbyt ogólnie, dlatego rekomendowane jest doprecyzowanie, np. będę brał tylko w trakcie weekendów. Kolejny krok to, dla osób chcących całkowicie zerwać z nałogiem, pozbycie się wszystkich instrumentów i zapasów narkotyku. Im mniej pokus i mniej w otoczeniu rzeczy przywołujących na myśl branie, tym większe szanse powodzenia. Trzecia rada to trzymać się z daleka od innych narkotyków, lekarstw, alkoholu, którymi można kompensować ograniczenie spożywania przetworów konopi. Stosowanie środków zastępczych, mimo że ogranicza używanie konopi, nie zmienia zachowań konsumenckich. Po czwarte, wiele osób cierpi po odstawieniu konopi na problemy z zasypianiem. Należy wtedy ograniczyć spożycie stymulantów — kawy, herbaty, papierosów. Konsumenci mający długą i intensywną historię zażywania, muszą się liczyć z symptomami odstawiennymi. Kolejny, piąty krok, to właśnie gotowość na nieprzyjemne doznania związane z odstawieniem narkotyku. Ostatni krok stanowi poznanie strategii i sposobów utrzymania wprowadzonych zmian, gdyż wyznaczenie celów i silna wola nie gwarantują jeszcze sukcesu.

Na następnej stronie możemy poznać szczegóły dotyczące symptomów odstawiennych, na kolejnej rady, jak walczyć z głodem narkotykowym. W dalszej kolejności odwiedzamy część serwisu zatytułowaną „Droga”. Pierwsza strona zapoznaje internautę z sytuacjami zagrażającymi, które mogą przyczynić się do powrotu do nałogu. Podzielono je na trzy kategorie: negatywne emocje, presja otoczenia i konflikty. Inna strona podpowiada, jak sobie radzić z tymi sytuacjami — kluczem jest właściwe rozpoznanie sytuacji. W pierwszych tygodniach zaleca się unikanie sytuacji ryzykownych, ale nie jest to długoterminowa strategia i należy przygotować się na zmierzenie się z głodem narkotykowym. Gdy nie możemy uniknąć sytuacji, w których pojawi się pokusa, należy mieć przygotowany plan postępowania w danych okolicznościach. W walce ze starymi przyzwyczajeniami przydają się czynniki rozpraszające i odciągające naszą uwagę od nałogu.

Na kolejnej stronie poznajemy pomocne strategie. Osobom, które chcą ograniczyć nałóg, proponowana jest jedno-, dwutygodniowa abstynencja. Odzwyczaja ona organizm od narkotyku i pozwala nabrać dystansu do nałogu. Ograniczanie konsumpcji można planować wskazując konkretne dni tygodnia, kiedy palenie jest dozwolone, ustalając liczbę dozwolonych jointów lub godziny, przed którą nie można brać. Kolejną strategią jest niekupowanie zbyt dużej ilości narkotyku. Następny pomysł to prowadzenie regularnych zapisków. Internauci mają dostęp do przykładowego dzienniczka prowadzonego w pięćdziesięciodniowym programie „Quit the shit”. Poza tym, zaleca się zewnętrzne wsparcie, najlepiej przyjaciół, którzy nie maja problemu z narkotykami. Oprócz tego, należy siebie nagradzać za osiągnięte sukcesy. Za tydzień bez brania można z zaoszczędzonych w ten sposób pieniędzy coś sobie kupić (byle nie jointa).

Na następnej stronie dostaniemy parę prostych wskazówek, jak w stanowczy sposób mówić „nie”. Gdy pada propozycja, duże znaczenie ma nasz ton głosu i kontakt wzrokowy. Gdy odmawiamy, możemy zmienić temat lub zaproponować inną rozrywkę w celu zduszenia w zarodku dyskusji dotyczącej naszej decyzji. Przy kolejnej propozycji trzeba stanowczo powiedzieć, że naleganie jest bezcelowe, bo właśnie nie bierzemy lub zdecydowanie ograniczamy branie. Nie należy mieć poczucia winy, tłumaczyć się lub przepraszać, przecież mamy prawo nie brać. Kolejna strona zawiera propozycje wypełnienia sobie wolnego czasu — znalezienia alternatyw dla palenia, które odciągną nasze myśli od narkotyku i wypełnią lukę, jaką pozostawił po sobie nałóg. Zalecane jest towarzystwo przyjaciół i relaks, np. hobby, urlop i sport. Ostatnia strona omawia przypadek, gdy mimo starań powrócimy do starych nawyków. Można taką sytuację wykorzystać do analizy własnego nałogu i polepszenia strategii w walce z nim. Jaka sytuacja przyczyniła się do powrotu do brania? Jakie towarzyszyły temu emocje? Jaka była główna przyczyna? Odpowiadając na te pytania, można precyzyjniej określić indywidualne sytuacje zagrażające, najlepiej sprawdzające się strategie, lepiej dopasować cel i metody do indywidualnych potrzeb i możliwości. Ten przewodnik dotyczący zmagań z nałogiem przygotowuje internautę do uczestnictwa w programie, który opiera się na transteoretycznym modelu pięciu etapów. Decyzję o uczestnictwie w programie poprzedza okres „przedkontemplacyjny”. Następną fazą jest przygotowanie, potem działanie, aż w końcu podtrzymanie. Pierwszym krokiem udziału w programie jest rejestracja i pierwsza rozmowa o motywacji. Następnie uczestnik otrzymuje i akceptuje warunki udziału (między innymi o ochronie danych osobowych) w przedsięwzięciu. Po wyborze pseudonimu następuje wywiad dotyczący nałogu: częstotliwości, ilości, powodów konsumpcji, wieku w momencie pierwszego kontaktu z narkotykami, szkód zdrowotnych oraz samooceny nałogu. Zbierane są także ogólne informacje na temat wieku, płci, wykształcenia, statusu zawodowego czy sytuacji mieszkaniowej. Po wywiadzie uczestnik umawia się z internetowym terapeutą na „rozmowę w cztery oczy”. W trakcie 30—40-minutowej rozmowy na czacie ustalany jest osobisty cel uczestnika programu. Podstawą programu jest prowadzenie dzienniczka. Powinny się w nim znaleźć codzienne raporty z używania, jeśli możliwe z krótkim opisem: czas, ilość i rodzaj, okoliczności (w pojedynkę czy w towarzystwie) oraz powód konsumpcji. Oprócz raportu z kontaktu z narkotykiem, opisywany jest krótko przebieg dnia. Zapiski są materiałem, na podstawie którego terapeuta co tydzień udziela uczestnikowi informacji zwrotnych.

Program wieńczy zamykająca „rozmowa w cztery oczy,” podczas której powinny paść odpowiedzi na następujące pytania: Jak w świetle wyznaczonego celu zmienił się wzorzec używania? Jakie strategie rozwiązywania problemów okazały się skuteczne?

Jak można zapewnić podtrzymanie efektów? Czy konieczna jest dalsza terapia? Absolwenci programu mają możliwość dalszych konsultacji za pośrednictwem poczty elektronicznej. Na sam koniec uczestnicy biorą udział w wywiadzie podsumowującym.

„Talk to Frank”

Inną propozycją jest brytyjski program „Talk to Frank” (tłum. „Porozmawiaj z Frankiem”). W nazwie występuje semantyczna gra słów, frank po angielsku znaczy szczery, co wskazuje filozofię działania przyjętą przez autorów serwisu. Główna strona przyciąga uwagę internauty różnorodnością form i kolorów. Znajdziemy na niej 5 zakładek i odnośniki do najnowszych artykułów. Na stronie głównej znajduje się także pole, po którego kliknięciu możemy przesłać e-maila z nurtującym nas pytaniem oraz numer bezpłatnego telefonu zaufania dla osób, które dotknął problem związany z narkotykami.

Pierwsza zakładka nazywa się „Narkotyki od A do Z”. Klikając na kolejne rozproszone w kolorowym patchworku litery alfabetu, można poszerzyć swoją wiedzę na temat poszczególnych środków psychoaktywnych. Wśród substancji znajdują się typowe narkotyki, takie jak: marihuana, kokaina, LSD, ekstasy, ale także sterydy anaboliczne, poppers², czy leki uspokajające i nasenne. Każda substancja opisana jest według schematu: efekty wywoływane przez narkotyk, ryzyko uzależnienia, kwestie prawne, wygląd substancji i sposób przyjmowania, cena, czystość narkotyku oraz konsekwencje używania.

Zakładka druga „Przyłącz się” obejmuje trzy obszary. Pierwszy z nich to „Artykuły”. Znajdują się tu zarówno doniesienia na temat wyników najnowszych badań nad poszczególnymi narkotykami, jak i teksty dotyczące ograniczania ryzyka związanego z przyjmowaniem narkotyków, np. podczas festiwalu muzycznego. Drugi obszar — „Historie” — wypełniają opisy autentycznych przeżyć osób, które brały narkotyki lub które doświadczyły konsekwencji brania narkotyków przez swoich najbliższych. Takie dzielenie się doświadczeniami ma pomóc internaucie obiektywnie spojrzeć na własną sytuację. Ostatni obszar („Twoja przestrzeń”) prezentuje nadesłane przez odwiedzających stronę własnoręcznie wykonane pocztówki. „Od kiedy pokochałem narkotyki, nikt mnie nie kocha”; „Była najpiękniejszą istotą, jaką znałem, teraz już nie jest”; „Narkotyki zabrały mojego najlepszego przyjaciela”; „Zaczęło się tak zabawnie i nie pamiętam kiedy przestało tak być” — to tylko niektóre przykłady zdań z kart pocztowych.

Trzecia zakładka na stronie „Porozmawiaj z Frankiem” daje możliwość anonimowej konsultacji. Program zakłada cztery drogi kontaktu. Porady można zasięgnąć, wysyłając e-maila, wystarczy podać swój nick³, adres e-mailowy i zadać pytanie. Autorzy programu zapewniają, że odpowiedź będzie zawierać tylko jasno przedstawione fakty i nie znajdą się w niej żadne osobiste przekonania doradcy, a tym bardziej krytyka autora listu. Można też poczatować z robotem Frankiem — wystarczy zainstalować w komputerze bezpłatny komunikator MSN Microsoftu i dodać Franka do swoich kontaktów. Frank to dobry znajomy, dostępny każdego dnia przez całą dobę. Program „Talk to Frank” współpracuje ponadto z angielskim serwisem internetowym dla młodzieży „Hotel Habbo”. Tytułowy hotel to wirtualna przestrzeń, w której młodzi ludzie mogą spotykać się, bawić i rozwijać swoje zainteresowania. Do hotelowego ogrodu w poniedziałki, środy i piątki przyjeżdża Infobus Franka. To doskonałe miejsce, żeby dowiedzieć się czegoś nowego o narkotykach, ale także wymienić uwagi na ich temat z pozostałymi gośćmi hotelu Habbo. Istnieje jeszcze jedna, bardziej tradycyjna droga uzyskania porady. Osobom, które preferują żywy kontakt, serwis „Talk to Frank” oferuje bezpłatną linię telefoniczną, działającą 24 godziny na dobę, przez cały rok. Dyżurni telefonu zachęcają: „Nie musisz czuć się zakłopotany, słyszeliśmy to wszystko już wiele razy. Jesteśmy tu, żeby wysłuchać cię i pomóc w każdej sprawie, o której chcesz porozmawiać”.

Czwarta zakładka „Jeśli się o kogoś martwisz” obejmuje 3 obszary i adresowana jest do osób, których bliscy mają problem z narkotykami — do rodziców, opiekunów, przyjaciół. Autorzy przekonują, że jeśli mamy podejrzenia, że problemem są narkotyki, warto o tym porozmawiać, a serwis „Talk to Frank” to dobre miejsce, żeby zacząć. Pierwszy obszar stanowi wyszukiwarka placówek pomocowych. Wpisując kod pocztowy lub nazwę miasta, możemy uzyskać adresy pobliskich punktów konsultacyjnych, poradni i ośrodków leczenia uzależnień. Mamy tu sposobność znalezienia specjalistycznych placówek dla młodzieży, kobiet, mniejszości etnicznych oraz osób bezdomnych. Wyszukiwarka obejmuje ponadto informacje o programach wymiany igieł i strzykawek oraz placówkach prowadzących testy na obecność narkotyków w organizmie, przeciwciał HIV i żółtaczki. Drugi obszar zakładki to „Historie”, czyli podobnie jak w zakładce „Przyłącz się”, autentyczne opisy przeżyć osób borykających się z problemem narkotykowym swoim lub najbliższych. Autorzy historii podzielili się swoimi problemami, aby pomóc innym lub uchronić ich przed popełnieniem podobnych błędów.

Ostatni obszar zakładki stanowią „Często zadawane pytania”⁴. Znajdziemy tu odpowiedzi m.in. na pytania: Dlaczego moje dziecko próbuje narkotyków?, Co zrobić, żeby mój przyjaciel przestał brać?, Który narkotyk jest najgorszy?, Czy marihuana jest szkodliwa?, Co dzieje się w ośrodku leczenia uzależnień? itp. Ostatnia, piąta zakładka, „Jeśli szukasz pomocy”, skierowana jest bezpośrednio do osób sięgających po narkotyki. Znajdują się tu omawiane już elementy: wyszukiwarka placówek pomocowych i „Historie”, a także obszary „Pomóż sobie” i „Materiały informacyjne”. „Pomóż sobie” zachęca do zrobienia następnego kroku, tzn. skorzystania z pomocy, chociażby lekarza pierwszego kontaktu, który skieruje do odpowiedniej placówki specjalistycznej. Autorzy wyjaśniają, na czym polega terapia, uzasadniają celowość „wałkowania” trudnych sytuacji z przeszłości, uspokajają, że terapia jest dla ludzi i przy dobrych chęciach, można z niej wynieść wiele profitów. Aby rozwiać obawy i rozstrzygnąć pojawiające się wątpliwości, zachęcają do dowolnej formy kontaktu z doradcą programu „Talk to Frank”. Klikając ostatni obszar, „Materiały informacyjne, można zamówić darmowe opracowania, broszury i ulotki dotyczące narkotyków — wystarczy podać adres pocztowy, na który mają zostać wysłane. „Czasem warto mieć fakty w ręce” — zachęcają autorzy serwisu. Program „Talk to Frank” pomyślano tak, aby był atrakcyjny dla młodzieży. W wielu miejscach przewija się temat poufności, dyskrecji i zapewnienia pełnej anonimowości osobom korzystającym z serwisu.

Poruszając się po zakładkach i obszarach strony, internauta nie odnosi wrażenia, że ktoś koniecznie chce go przed czymś ustrzec. Treści zawarte w serwisie są obiektywne, przez co chwilami kontrowersyjne. Nie każdy profilaktyk uznałby za słuszne przekazywanie wprost informacji, że marihuana nie uzależnia fizycznie, a problemy przez nią wywołane dotykają zwykle około 10% eksperymentujących.

Instytut Jellinka

Instytut Jellinka w Amsterdamie jest najstarszą w Holandii placówką naukową zajmującą się badaniami nad uzależnieniami i równocześnie jedną z największych tego typu instytucji w Europie.

Serwis internetowy Instytutu obejmuje 3 zakładki. Wchodząc do pierwszej z nich, zatytułowanej „Testy”, internauta może zbadać stopień swojego uzależnienia od 4 substancji: marihuany, ekstasy, kokainy i amfetaminy. Po zaznaczeniu odpowiedzi na 16—18 kolejnych pytań (liczba pytań jest różna dla poszczególnych środków), poznaje liczbę uzyskanych punktów i wyniki, jak ryzykowny jest jego styl brania. W przypadku uzależnienia od marihuany obowiązuje trzystopniowa skala. Wynik 0—5 punktów oznacza używanie niepowodujące znaczącego ryzyka, choć — dodają autorzy testu — branie narkotyków zawsze niesie ze sobą ryzyko. Wynik 6—15 punktów to widoczne ryzyko: palisz w sposób ryzykowny — spróbuj ograniczyć; 16—36 punktów oznacza poważne ryzyko, wynikające z utraty kontroli nad braniem.

Kolejna zakładka dotyczy słynnej holenderskiej polityki w zakresie konopi indyjskich. Dowiadujemy się z niej, że od 1976 roku prawo różnicuje narkotyki („twarde”) powodujące niedopuszczalne ryzyko dla zdrowia publicznego od pochodnych konopi (nazywanych narkotykami „miękkimi”).

Działające w Holandii coffee shops⁵ są zobowiązane do przestrzegania pięciu podstawowych zasad. Zakazana jest reklama tego typu lokali; nie wolno w nich sprzedawać „twardych” narkotyków; Coffee Shops nie mogą powodować niedogodności w najbliższym otoczeniu, m.in. nie wolno parkować przed lokalem; nie mają do nich wstępu osoby, które nie ukończyły 18 lat; zakazana jest także sprzedaż narkotyku łącznie z alkoholem, a także w ilości większej niż 5 gram. Odnośnie upraw marihuany w Holandii, serwis informuje, że w konopiach indyjskich stopniowo wzrasta stężenie substancji aktywnej THC. Podczas gdy w roku 2000 średnio wynosiło ono 8,6%, a w roku 2001 11,3%, to już w roku 2002 stężenie THC osiągnęło wartość 15,2%. Autorzy strony podają także statystyki medyczne na temat liczby turystów, którzy przebywając w Holandii, trafili na pogotowie po zapaleniu marihuany lub zjedzeniu haszyszowych ciastek. W zakładce znajduje się także wyjaśnienie hipotezy mówiącej, że palenie marihuany prowadzi do sięgnięcia po narkotyki „twarde”. Słuszności założenia nie potwierdzają farmakologiczne właściwości marihuany, ani psychologiczne badania skłonności ludzi. Czynnikami, które mogą wpłynąć na sięgnięcie po na przykład heroinę w konsekwencji palenia konopi indyjskich, są natomiast zmienne społeczne i środowiskowe. Jeśli w najbliższym otoczeniu heroina jest równie dostępna jak marihuana, zwiększa się ryzyko zamiany palenia konopi na przyjmowanie heroiny. Stąd wynika przyjętą w Holandii polityka antynarkotykowa, która dzieli narkotyki na „miękkie” i „twarde”. Trzecia zakładka dotyczy redukcji ryzyka związanego z przyjmowaniem narkotyków. Znajdziemy tu 11 praktycznych rad na temat palenia marihuany oraz po 8 wytycznych dotyczących alkoholu i grzybów halucynogennych. Jedna ze wskazówek mówi: „Czasami po haszyszu człowiekowi robi się niedobrze i dopada go silny niepokój. Mimo że czujesz się naprawdę źle, twój stan nie jest niebezpieczny dla zdrowia. Najlepiej znajdź jakieś spokojne, przyjemne miejsce i zjedz coś słodkiego. Zwykle takie samopoczucie mija po godzinie”. Kolejna rada brzmi: „Nie bierz grzybów halucynogennych, jeśli psychicznie nie czujesz się dobrze. Grzyby mogą wzmacniać negatywne emocje. Zanim weźmiesz, upewnij się, że jesteś odprężony i otaczają cię przyjaciele”. Jest także wytyczna dotycząca łączenia ze sobą substancji psychoaktywnych: „Nigdy nie przyjmuj równocześnie grzybów halucynogennych i haszyszu. Takie połączenie może wywołać poczucie przytłoczenia i obezwładnienia”. Strona Instytutu Jellinka, mimo że uboga graficznie, zawiera treści szczególnie interesujące z punktu widzenia mieszkańców krajów, takich jak Polska, które prowadzą politykę narkotykową zdecydowanie mniej liberalną niż Holandia.

Zachęcamy Czytelników do odwiedzenia przedstawionych powyżej serwisów internetowych. Na zakończenie warto dodać, że Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii również może pochwalić się działającym od kilku lat internetowym serwisem edukacyjno-pomocowym (http://www.narkomania.org.pl) dla osób stykających się z problemem narkomanii.