NIK o profilaktyce narkomanii w szkołach

„Profilaktyka narkomanii w szkole” to temat kontroli NIK, która objęła działalność szkół i organów je prowadzących oraz wybrane aspekty tworzenia i wdrażania planów przeciwdziałania narkomanii na szczeblu gminnym i wojewódzkim. Niniejszy artykuł omawia niektóre wyniki i wnioski kontroli przeprowadzonej w szkołach i innych placówkach oświaty.

Jak wynika z raportu Izby¹⁾, przedmiotem kontroli były m.in.:

• „podejmowanie działań z zakresu profilaktyki narkomanii kierowanej do dzieci i młodzieży szkolnej;
• podejmowanie działań interwencyjnych w sytuacjach związanych z posiadaniem narkotyków przez uczniów;
• sprawowanie nadzoru pedagogicznego w zakresie działalności wychowawczej i profilaktycznej szkół artystycznych.

Kontrolą objęto:

• 32 szkoły, w tym 24 szkoły kształcenia ogólnego²⁾ i 8 szkół artystycznych
• Ministerstwo Edukacji Narodowej,
• Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii,
• Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
• Ośrodek Rozwoju Edukacji MEN,
• Centrum Edukacji Artystycznej,
• 8 urzędów miast i komend Policji,
• 7 organizacji pozarządowych.

Izba przeprowadziła także badanie ankietowe, którym objęto 9250 uczniów, 2161 nauczycieli i 56 pedagogów lub psychologów szkolnych.

Szkolne Programy Profilaktyki

Obowiązek przygotowywania i realizacji Szkolnego Programu Profilaktyki (SPP) wynika przede wszystkim z art. 54 ustawy o systemie oświaty oraz rozporządzenia MEN w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego z sierpnia 2012 r. Kontrolerzy NIK stwierdzili, że we wszystkich kontrolowanych szkołach kształcenia ogólnego w okresie objętym kontrolą opracowano SPP. Zwykle w ich przygotowanie zaangażowani byli psychologowie/pedagodzy szkolni, którzy stanowili trzon zespołów powoływanych przez dyrektorów szkół.

Stwierdzone nieprawidłowości w ich planowaniu i wdrażaniu polegały m.in.: na braku wskazania poziomów kształcenia, do których zaplanowane w SPP działania miały być kierowane, podejmowaniu działań w sposób nieskoordynowany co skutkowało kilkukrotnym uczestniczeniem tych samych grup uczniów w zajęciach profilaktycznych a pomijanie innych grup, niezrealizowaniu części działań zaplanowanych w SPP oraz prowadzeniu działań w sposób incydentalny.

Wszystkie 24 kontrolowane szkoły kształcenia ogólnego przeprowadziły diagnozę zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez młodzież, która posłużyła do przygotowania szkolnego programu profilaktyki. Zastrzeżenia dotyczyły m.in. takich przypadków, gdy SPP został przygotowany na podstawie diagnozy opracowanej 10 lat wcześniej, bez jakiejkolwiek jej późniejszej weryfikacji (1 przypadek) lub zastosowania w jednej ze szkół imiennych ankiet, w których pytano uczniów o czyny zabronione, jak posiadanie czy rozprowadzanie środków odurzających. Oczywiste jest, że takie postępowanie jest niezgodne ze standardami etycznymi dotyczącymi badań ankietowych, a uzyskane od uczniów informacje są niewiarygodne. W związku z tym ich użyteczność dla SPP była wątpliwa.

Szkoły w swoich diagnozach zidentyfikowały takie zachowania problemowe uczniów jak palenie papierosów, agresja i przemoc, w tym przemoc słowna, picie alkoholu, wagary i trudności w radzeniu sobie w sytuacjach stresu. Z zadowoleniem należy odnotować, że wszystkich uczniów z kontrolowanych szkół, u których stwierdzono używanie narkotyków, objęto dodatkowymi działaniami profilaktycznymi lub zapewniono im i ich rodzinom pomoc psychologiczno-pedagogiczną (profilaktyka indykatywna).

Negatywna ocena jakości działań profilaktycznych

Izba ustaliła, że we wszystkich kontrolowanych szkołach kształcenia ogólnego prowadzone były zajęcia z profilaktyki narkomanii dla uczniów. Jednakże zaplanowane i wdrażane przez dyrektorów kontrolowanych szkół działania profilaktyczne były powierzchowne i nierzetelne. W wielu szkołach nie przykładano należytej wagi do jakości realizowanych działań, w szczególności w kontekście „wagi i skali” zjawiska używania narkotyków przez młodzież. Z analizy NIK-u wynika, że zaledwie w 10 szkołach z 32 kontrolowanych wdrażano programy, których skuteczność została potwierdzona w obiektywnych badaniach ewaluacyjnych. W większości szkół profilaktyka narkomanii ograniczała się do poruszania tego zagadnienia przez nauczycieli w trakcie zajęć dydaktycznych i godzin wychowawczych, oglądania filmów i spektakli profilaktycznych, organizacji konkursów literackich i plastycznych, a więc działań o nieznanej lub niskiej skuteczności (…). Ponadto nawet w tych szkołach (12 szkół z 32 kontrolowanych), w których zdiagnozowano podwyższone ryzyko sięgania przez uczniów po narkotyki, nie zaplanowano działań profilaktycznych dla uczniów z grup wysokiego ryzyka (profilaktyka selektywna).

Izba zidentyfikowała kilka przyczyn tego stanu rzeczy. Po pierwsze dyrektorzy większości szkół nie dostrzegali potrzeby większej dbałości o jakość profilaktyki i wyrażali pogląd, że w ich szkołach problem narkotyków nie występuje.

Ponadto w ok. 30% kontrolowanych szkół, dyrektorzy nie zapewnili nauczycielom, pedagogom i psychologom szkolnym, w okresie objętym kontrolą, możliwości uczestniczenia w odpowiednich szkoleniach poszerzających ich poziom kompetencji w zakresie problematyki narkomanii, choć to na nich właśnie spoczywał główny ciężar realizacji profilaktyki w szkołach. NIK uważa, że brak odpowiedniego przygotowania nauczycieli do przeciwdziałania problemowi narkomanii w szkołach w znaczącym stopniu utrudniał rzetelną realizację działań w tym zakresie (…).

Izba zwróciła także uwagę, że na przeszkodzie szerszego wykorzystania programów profilaktycznych o udokumentowanej skuteczności leżało opóźnienie w utworzeniu Bazy Programów Rekomendowanych³⁾, za co odpowiedzialne było Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Ośrodek Rozwoju Edukacji MEN.

NIK przeprowadził także badania ankietowe wśród uczniów kontrolowanych szkół weryfikując, ilu z nich uczestniczyło w zajęciach profilaktycznych w okresie ostatnich 2 lat, oraz jaki był ich poziom satysfakcji z uczestnictwa w tych zajęciach. Wyniki badania wskazują, że działaniami profilaktycznymi w badanym okresie szkoły objęły średnio połowę ankietowanych uczniów, przy czym najwięcej (54,4%) w szkołach ponadgimnazjalnych, a najmniej w podstawowych (45,4%). Ok. 25% uczniów uczestniczących w tych zajęciach oceniło je jako „raczej nudne” lub „bardzo nudne”, pozostali uczniowie deklarowali, że były to zajęcia „bardzo ciekawe” lub „raczej ciekawe” (75,0%).

W Informacji o wynikach kontroli Izba sformułowała wniosek, iż faktyczna ewaluacja zastosowanych interwencji, oceniająca ich adekwatność oraz skuteczność tj. wywieranie pożądanego wpływu na postawy i zachowania uczniów, nie była prowadzona. W kontrolowanych szkołach działania ewaluacyjne ograniczały się do oceny, w jakim stopniu zaplanowane w SPP zadania zostały zrealizowane, jaki był poziom satysfakcji uczniów z zajęć profilaktycznych lub analizowano czy w szkole wystąpiły „incydenty związane z narkotykami”. Brak takich incydentów interpretowano jako uzasadnienie do powtarzania tych samych działań profilaktycznych w kolejnych latach.

W opinii NIK ograniczony zakres ewaluacji wiązał się z tym, że na poziomie konstruowania SPP nie określono wskaźników realizacji działań czy stopnia osiągnięcia celów. Ponadto Izba sformułowała uwagę o ryzyku nierzetelnego programowania działań profilaktycznych na kolejne lata szkolne, w związku z niedostatkiem ewaluacji.

Działania w obliczu zagrożenia „dopalaczami”

NIK pozytywnie oceniła zaangażowanie szkół kształcenia ogólnego w odpowiedzi na zagrożenie tzw. dopalaczami. We wszystkich skontrolowanych szkołach działania profilaktyczne w tym zakresie były prowadzone, bądź w oparciu o gotowe scenariusze zajęć dostarczone przez MEN, bądź inne materiały dydaktyczne. Warto zwrócić uwagę, iż szkoły podjęły temat „dopalaczy” w odpowiedzi na apel Minister Edukacji Narodowej skierowany w październiku 2010 r. do dyrektorów szkół, aby ci pilnie przeanalizowali SPP i dostosowali ich treść do zagrożeń związanych z tym zjawiskiem. W marcu 2011 r. Minister Edukacji Narodowej przekazała szkołom opracowanie pn. „Profilaktyka używania nowych narkotyków tzw. dopalaczy przez młodzież”. Oferta działań profilaktycznych adresowanych do dyrektorów szkół, kadry pedagogicznej, rodziców, uczniów oraz organów prowadzących została przygotowana przez kilka instytucji m.in. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Główny Inspektorat Sanitarny. Oferta była szeroko wykorzystana przez placówki oświatowe.

Nadzór pedagogiczny nad szkołami artystycznymi

NIK zarzucił resortowi kultury, iż nadzór pedagogiczny nad szkołami artystycznymi sprawowany był w sposób nierzetelny. W szczególności zwrócono uwagę, że w szkołach o profilu artystycznym nadzorowanych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie podjęto żadnych działań w celu zdiagnozowania skali zagrożeń wynikających z używania narkotyków i tzw. dopalaczy, błędnie przyjmując, iż problem ten nie dotyczy szkolnictwa artystycznego.

Z badań ankietowych przeprowadzonych przez NIK wynika, że w kontrolowanych szkołach artystycznych ponad 30% ankietowanych uczniów raportowało, iż było świadkami używania narkotyków na terenie swojej szkoły lub słyszało o tym od swoich kolegów/koleżanek, a niemal 10% przyznawało, że było świadkami sprzedaży narkotyków na terenie swojej szkoły lub co najmniej słyszało o takim fakcie.

W badaniu NIK pytano także nauczycieli, czy zjawisko używania narkotyków lub leków bez wskazań medycznych występuje w ich szkole – 19% ankietowanych nauczycieli odpowiedziało pozytywnie, a 26% nie miało zdania w tej kwestii.

Wnioski NIK:
a) adresowane do dyrektorów szkół
• formułowanie w SPP celów oraz zadań w sposób pozwalający na dokonanie oceny stopnia ich realizacji;
• realizacje wszystkich zaplanowanych w SPP działań;
• dokonywanie ewaluacji podejmowanych działań profilaktycznych pod kątem skuteczności i adekwatności;
• wykorzystywanie przy tworzeniu SPP ofert realizacji programów profilaktycznych, których skuteczność została obiektywnie potwierdzona;
• uwzględnienie profilaktyki uzależnień w planach doskonalenia zawodowego nauczycieli
b) adresowane do Minister Edukacji Narodowej oraz Dyrektora ORE:
• kontynuowanie działań zmierzających do wdrożenia i upowszechnienia w gimnazjach programów profilaktyki uniwersalnej opartych na naukowych podstawach lub o potwierdzonej skuteczności;
c) adresowane do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Dyrektora CEA:
• rzetelne sprawowanie nadzoru pedagogicznego nad szkołami i placówkami artystycznymi oraz dokonanie diagnozy problemu używania narkotyków w szkolnictwie artystycznym.

Refleksje na temat ustaleń Izby

Z zadowoleniem należy odnotować fakt, że NIK zainteresował się zagadnieniem szkolnej profilaktyki używania narkotyków przez młodzież. Kompleksowość przeprowadzonej kontroli, biorąc pod uwagę chociażby wybór instytucji, których działalność została poddana kontroli, wydaje się warta odnotowania. Można natomiast mieć wątpliwości na ile wnioski wyciągnięte z kontroli przeprowadzonej w 32 szkołach można uogólniać na cały system oświaty. Niemniej jednak Izba zwróciła uwagę na kilka ważnych kwestii osłabiających skuteczność działań profilaktycznych prowadzonych przez szkoły. Przede wszystkim zwraca uwagę, że dyrektorzy większości szkół nie dostrzegali konieczności „większej dbałości o jakość działań profilaktyki”, często uzasadniając, że w ich placówkach problem narkotyków nie występuje. Taki pogląd wyrażany przez dyrektorów szkół jest zaskakujący, w kontekście wyników badań epidemiologicznych, które wskazują, że problem używania i eksperymentowania z narkotykami w Polsce ma tendencje wzrostowe. Przypomnijmy, że na podstawie ogólnopolskich badań ESPAD z 2011 r. do używania przetworów konopi w okresie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem przyznawało się 20,0% uczniów w wieku 15–16 lat, w starszej grupie wiekowej – 17–18 lat, wskaźnik ten wyniósł 28,5%.

Wydaje się, że póki dyrektorzy szkół nie zmienią swoich opinii odnośnie zagrożeń związanych z używaniem narkotyków przez uczniów, póty profilaktyka narkomanii lub innych zachowań problemowych dzieci i młodzieży będzie spychana na margines oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych szkoły. Izba jednoznacznie negatywnie oceniła także jakość działań profilaktycznych proponowanych przez szkoły. W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że od wielu lat w Polsce toczy się dyskusja na temat wdrażania programów o udokumentowanej skuteczności, które stawiają szkołom większe wymagania, ale zapewniają wysoką jakość działań profilaktycznych. Duże zasługi w opracowywaniu lub adaptacji tego typu programów do warunków polskich szkół ma Pracownia „Pro-M” z Instytutu Psychiatrii i Neurologii. W ostatnich latach także Krajowe Biuro promuje i wdraża, co najmniej 3 programy o udokumentowanej skuteczności, które mogą realizować szkoły. Pomimo, że takie programy są w Polsce dostępne to zainteresowanie szkół ich wdrażaniem jest znikome. Z kontroli NIK wynika, że zaledwie 10 z 32 kontrolowanych szkół podjęło taką próbę. Z doświadczeń Krajowego Biura wynika, że w Warszawie na zaproszenie kierowane do dyrektorów szkół gimnazjalnych na bezpłatne przeszkolenie nauczycieli z zakresu wdrażania programu profilaktyki uniwersalnej, zainteresowanie wykazała jedna szkoła. Tę niechęć do dostępnych programów o udokumentowanej skuteczności wzmacniają także urzędy gmin, które będąc często płatnikami działań profilaktycznych w szkołach nie zwracają należytej uwagi, na jakość i skuteczność programów, które finansują. Właściwie ani samorządy ani szkoły nie mają motywacji, aby korzystać z banku programów rekomendowanych. MEN do tej pory twierdził, że nie może rekomendować programów, ponieważ decyzje w tej sprawie należą do dyrektorów szkół, którzy najlepiej wiedzą, co w ich szkołach jest potrzebne. Dyrektorzy szkół bardzo często decydowali się na akcje i działania o niskiej skuteczności (np. konkursy, festyny, spektakle profilaktyczne), a płatnik w postaci gminy, finansował te działania, które znalazły się w spektrum zainteresowania szkół. Najkorzystniej na tym bałaganie wychodzili oferenci licznych „usług profilaktycznych”, które z profilaktyką opartą na dowodach niewiele miały wspólnego.
W ostatnich miesiącach pojawiła się jednak nadzieja, że MEN włączy się bardziej aktywnie w promowanie dobrych praktyk profilaktycznych, o czym świadczy obecne zaangażowanie resortu w upowszechnianie programu profilaktyki uniwersalnej Unplugged. Na marginesie warto dodać, że są takie kraje w Europie, które w praktyce przyjmują jako zasadę, że środki publiczne mogą być przeznaczane wyłącznie na programy rekomendowane o udokumentowanej skuteczności.

Kolejna ważna sprawa, na którą zwrócił uwagę NIK to zbadanie jak duża grupa uczniów objęta była działaniami z zakresu profilaktyki uniwersalnej w okresie ostatnich dwóch lat. Z ankiety przeprowadzonej przez NIK wynika, że było to ok. 50% uczniów. Należy wyrazić ubolewanie, że tego typu monitoringu nie prowadzi w sposób systematyczny co kilka lat sam resort edukacji lub struktury nadzoru pedagogicznego czyli kuratoria oświaty. Wydaje się, że odpowiedź na pytanie jak duża grupa uczniów objęta jest działaniami profilaktycznymi ma elementarne znaczenie w ocenie skuteczności profilaktyki i wiedza na ten temat powinna być dostępna nie tylko wtedy, gdy NIK przeprowadzi taką analizę.

Na zakończenie myślę, że warto podkreślić, że pomimo wszystkich uchybień stwierdzonych przez Izbę, system oświatowy dysponuje ogromnym potencjałem, który może być wykorzystany w służbie profilaktyki. Istnieje duża grupa nauczycieli przygotowanych do prowadzenia działań profilaktycznych (nieco ponad 50% nauczycieli deklarowało, że wie wystarczająco dużo na temat substancji psychoaktywnych, a ok. 40% czuło się dostatecznie przygotowanych do realizacji działań profilaktycznych związanych z problematyką narkotyków) oraz są określone ramy prawne, które mogą wspierać proces ich realizacji. System ten wymaga jednak korekt, aby uczynić go bardziej efektywnym.

Autorka jest psychologiem, zastępcą dyrektora Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii.