Niektóre dylematy profilaktyki – cz. V

W Polsce właśnie dobiega końca jeden z ostatnich etapów procesu opracowywania systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego. W jego tworzenie zaangażowało się kilka znaczących instytucji: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Państwowa Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ośrodek Rozwoju Edukacji (wcześniej: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej) oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii. W artykule wymieniam niektóre przyczyny opracowania systemu. Wskazuję też na wybrane elementy (nurty) dyskursów specjalistycznych, jakie złożyły się na jego powstanie.

Bez badań i rzetelnych rekomendacji

Jednym z głównych powodów przystąpienia do prac nad systemem rekomendacji była dostrzegana przez wielu ekspertów niska (a co najmniej: niesprawdzona) jakość programów profilaktycznych finansowanych powszechnie przez jednostki samorządu terytorialnego. Był to jeden z efektów dokonanej w latach 90. daleko idącej decentralizacji działań z zakresu profilaktyki. Jak zauważają Krzysztof Ostaszewski i Krzysztof Bobrowski: Samorządy (…) otrzymały pieniądze na profilaktykę, ale także niejako w spadku, nierozwiązany problem niskiej skuteczności programów profilaktycznych. Na szeroką skalę do szkół i społeczności lokalnych zaczęto wprowadzać różnorodne lokalne autorskie programy, których głównym celem była profilaktyka używania substancji psychoaktywnych i innych zachowań ryzykownych młodzieży¹⁾. Zwraca się też uwagę, że wiele spośród tych projektów stanowią mniej lub bardziej udane kompilacje opublikowanych programów (czasem naruszające prawa autorskie) oraz wiedzy potocznej twórców²⁾ Jak wspomniałem, projekty te zwykle nie są oceniane (a jeśli stosuje się już jakieś procedury ewaluacji, to nierzadko o charakterze fasadowym). Izabela Janaszek-Talacha (z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Łukowie) w trakcie dyskusji na temat profilaktyki w środowiskach lokalnych, problem ten podsumowała w bardzo zwięzły i zarazem – jak się wydaje – trafny sposób: Mało kto zwraca uwagę na (…) rekomendacje [np. PARPA lub EDDRA – przyp. MJS]. W moim powiecie o tym, jaki projekt będzie realizowany, często decyduje to, który program jest tańszy albo krótszy. Brakuje jakiejkolwiek ewaluacji efektów takich działań³⁾ Innymi słowy, aplikowanie rekomendowanych programów oraz prowadzenie ewaluacji podejmowanych działań czasem jest utrudniane przez posługiwanie się nazbyt uproszczonymi wskaźnikami efektywności, które sprowadzają się przede wszystkim do kategorii finansowo-logistycznych.

Dwa nurty standaryzacji

System rekomendacji powstał łącząc dwa główne dyskursy. Pierwszy, wyraźnie osadzony w tradycji neopozytywistycznej (scjentystycznej) i metodologii eksperymentalnej, postulował oparcie programów na naukowych podstawach (science-based). W ramach tego podejścia przyjmuje się, że rekomendacje mogą zyskać jedynie takie propozycje, które odwołują się do klarownych ram teoretycznych o spójnej strukturze – paradygmatyczna niesprzeczność pomiędzy: rozstrzygnięciami teoretycznymi, wyznaczonymi celami, proponowanymi działaniami i spodziewanymi efektami. Projekty te powinny też charakteryzować się m.in. adekwatnością kulturową, być dostosowane do potrzeb i fazy rozwojowej odbiorców, a także zostać poddane pomyślnej weryfikacji w badaniach ewaluacyjnych. Badania te powinny zostać zrealizowane w oparciu o schemat eksperymentalny uwzględniający losowy podział na grupę eksperymentalną (ekspozycja na oddziaływanie programu) i kontrolną. O uznaniu wpływu ewaluowanych działań na postawy i zachowania odbiorców decydują wyniki pomiarów realizowanych bezpośrednio po zakończeniu projektu (pierwszy posttest) oraz rok później (drugi posttest – trwałość efektu), które odnoszone są do stanu sprzed rozpoczęcia interwencji (pretest).

Stworzenie programu opartego na naukowych podstawach i weryfikacja jego skuteczności jest procesem kilkuletnim wymagającym zaangażowania interdyscyplinarnego zespołu⁴⁾. Przeprowadzenie badań (ewaluacja formatywna, konkluzywna i procesu) to znaczny wysiłek organizacyjny i zwykle niemałe koszty. Obecnie niewiele instytucji zajmujących się profilaktyką dysponuje odpowiednim zapleczem finansowym i intelektualno-organizacyjnym, aby tworzyć programy w ten sposób.

Drugi nurt wyznacza tradycja odwoływania się do tzw. dobrych praktyk. W polskich warunkach są to najczęściej takie projekty, które zostają uznane za godne polecenia przez ekspertów. Programy ocenia się na podstawie dostępnej wiedzy o tym, jakie mechanizmy oddziaływań są skuteczne, sprawdzone, a jakie nie, zaś w mniejszym stopniu (o ile w ogóle) wykorzystuje się badania ewaluacyjne. Pewne znaczenie ma tu także uznanie środowiska zajmującego się profilaktyką i promocją zdrowia dla takich, a nie innych rozwiązań⁵⁾.

W trakcie prac nad system zaakcentowany został jeszcze jeden dyskurs odwołujący się do podejścia naturalistycznego (interpretatywnego). Zwracano np. uwagę, że dominująca pozycja schematów eksperymentalnych w badaniach oceniających skuteczność ewaluowanych działań, może zostać zasadnie zakwestionowana⁶⁾.

System rekomendacji to wypadkowa tych głównych nurtów. Został on tak opracowany, aby z jednej strony wskazywać kierunek podnoszenia jakości programów, zaś z drugiej nie wykluczać dobrych projektów, w przypadku których jednak nie przeprowadzono szerszych badań dających empiryczne przesłanki, które pozwalałyby na sformułowanie wniosków na temat ich skuteczności.

Autor jest socjologiem, zajmuje się badaniami problematyki młodzieżowej.