Niektóre dylematy profilaktyki – cz. III

Tematem wzbudzającym kontrowersje jest sięganie po niektóre formy restrykcyjnej kontroli wobec młodzieży szkolnej, podejmowane w ramach profilaktyki uniwersalnej (pierwszego stopnia). Wymienia się tu przede wszystkim stosowanie wobec uczniów testów wykrywających używanie narkotyków, rutynowe przeszukiwanie szkół i klas w trakcie lekcji przez służby mundurowe wraz z psami tropiącymi, rewizje uczniów podejrzanych o posiadanie substancji psychoaktywnych, instalowanie kamer, itp. W artykule prezentuję opinie na temat prawomocności i skuteczności stosowania takich metod.

Wydaje się, że wśród profesjonalistów zajmujących się profilaktyką, przeważa opinia, że stosowanie takich środków najczęściej nie jest skuteczne, a czasem może nawet prowadzić do narastania zachowań ryzykownych młodzieży. Zwraca się także uwagę, że zdarza się, iż wymienione we wstępie techniki kontroli stosowane są w sposób niezgodny z prawem.

Aspekty prawne

Poniżej prezentuję niektóre zastrzeżenia przedstawione przez Elżbietę Czyż¹⁾ w komentarzu do stanowiska Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego tego obszaru problemowego²⁾.

• Test (narkotykowy czy inny wykrywający obecność jakichś substancji w organizmie) jest formą badania medycznego, zatem należy na nie wyrazić zgodę (w przypadku osoby małoletniej zgodę taką musi wyrazić przedstawiciel ustawowy, czyli – najczęściej – rodzic); nauczyciele zwykle nie są uprawnieni do przeprowadzania badań medycznych, zatem nie mogą stosować testów wobec uczniów.
• Osoby poddawane badaniu nie mogą zostać zmuszone do ujawnienia wyniku testu (również rodzice mogą, ale nie muszą poinformować o nim szkołę).
• Zawiadamianie policji w wypadku, gdy uczeń jest pod wpływem narkotyków, nie jest właściwym rozwiązaniem. Jak mówi Elżbieta Czyż: W istocie należy zauważyć, iż w świetle obowiązujących przepisów wykrycie w organizmie ucznia obecności narkotyku nie jest karalne. (…) Oczywiście używanie narkotyków jest naganne, ale wydaje się, iż rolą szkoły powinno być podjęcie przede wszystkim działań wychowawczych i współpracy z rodzicami, a nie podejmowanie działań represyjnych. Zawiadomienie sądu rodzinnego powinno być ostatecznością po wyczerpaniu wszelkich środków³⁾. Wezwanie policji może być uzasadnione wówczas, gdy istnieje podejrzenie, że uczeń posiada narkotyki lub je rozprowadza.

Skuteczność

Zwraca się uwagę, że represyjne formy interwencji w profilaktyce uniwersalnej nie służą budowaniu pożądanego, opartego na zaufaniu i kooperacji, klimatu społecznego szkoły. Właściwy klimat uważa się za jeden z podstawowych warunków realizacji skutecznej profilaktyki⁴⁾.

Jak pisze Barbara Woynarowska – klimat szkolny (…) tworzy wiele elementów, m.in.: sposób komunikowania się między nauczycielami i innymi pracownikami szkoły a uczniami i rodzicami, obowiązujące regulaminy i nieformalne zasady, osiągnięcia uczniów i sposób ich prezentacji, udział uczniów w życiu szkoły i ich autonomia, wymagania i oczekiwania wobec nich ze strony nauczycieli i rodziców, wsparcie udzielane uczniom z ich strony, poczucie bezpieczeństwa, tzw. ukryty program szkoły itd⁵⁾. Zmierzanie w kierunku nadzoru i kontroli upodabnia szkoły do instytucji totalnych i może antagonizować społeczność (nauczyciele kontra uczniowie).

Zwraca się także uwagę, że wzmożona kontrola zwykle jest reakcją na sytuację kryzysową w szkole, której jednym ze źródeł mogą być niedostateczne umiejętności kadry pedagogicznej (bezradność dorosłych). Stosowanie procedur nadzoru i dyscyplinowania młodzieży zamiast wspierania uczniów i kształtowania umiejętności życiowych (niewywiązywanie się z funkcji wychowawczej), prowadzić może do narastania dynamiki procesów wykluczania, marginalizacji (niektórych) uczniów przejawiających zachowania ryzykowne (selekcja zamiast kompensacji nierówności).

W wątpliwość poddaje się skuteczność narkotestów jako metody wykrywania uczniów używających substancji psychoaktywnych, gdyż młodzież – szczególnie sięgająca po narkotyki regularnie lub uzależniona – czasem potrafi manipulować testami, ich wynikami, bądź sytuacją dokonywania badania w taki sposób, aby pomiar był negatywny mimo używania niedozwolonych środków⁶⁾ (stanowisko to nie jest równoznaczne z kwestionowaniem użyteczności stosowania takich testów np. w terapii czy profilaktyce ukierunkowanej na jednostki wysokiego ryzyka; niekiedy rekomenduje się, aby w razie potrzeby i w odpowiedni sposób, testy przeprowadzali rodzice⁷⁾). Ponadto, warto pamiętać, że nie ma testów wykrywających zróżnicowaną gamę substancji zawartych w tzw. dopalaczach⁸⁾.

W kolejnym odcinku cyklu omówię niektóre aspekty korzystania z koncepcji stylów życia w programach promocji zdrowia skierowanych do młodych ludzi. Skoncentruję się na kwestii przekładania zaplecza teoretycznego na działania praktyczne.

Autor jest socjologiem, zajmuje się badaniami problematyki młodzieżowej.