Nauczyciel — realizator profilaktyki szkolnej

Współczesna uniwersalna profilaktyka zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży prowadzona jest na szerszą skalę głównie w szkołach. Jednym z warunków skuteczności szkolnego programu profilaktyki jest udział nauczycieli w działaniach profilaktycznych oraz komunikacja i współpraca między nimi przy jego realizacji.

W placówkach oświatowych gros czasu pracy z uczniem poświęca się na zajęcia dydaktyczne i wychowawcze. Wydaje się to słuszne — dzieci i młodzież należy nauczać i wychowywać, aby w dorosłym życiu poradzili sobie w różnych, także trudnych sytuacjach.

Warto jednak pamiętać o profilaktyce, która uzupełnia lub pogłębia oddziaływania wychowawcze. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2007 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2007 r. Nr 157, poz. 1100) szkolny program profilaktyki ma być „dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców”. Każda placówka oświatowa powinna więc tworzyć własny system oddziaływań profilaktycznych. Pojawia się pytanie, kto ma realizować szkolną profilaktykę — nauczyciel przedmiotu, wychowawca klasy, psycholog/pedagog szkolny? Może należałoby działalność profilaktyczną „oddać w ręce” specjalistów spoza szkoły? Opinie w gronach pedagogicznych szkół, jak i samorządach lokalnych są podzielone. Dyrektorzy, przyglądając się organizacji pracy szkoły, zastanawiają się również, kiedy powinny się odbywać zajęcia profilaktyczne. Nie ma niestety prostej odpowiedzi na powyższe pytania. Szkoły realizują zadania z obszaru profilaktyki w sposób różny — zgodnie z własnymi możliwościami organizacyjnymi, kadrowymi i finansowymi.

Efektywność działań profilaktycznych

Większość placówek oświatowych, po przeprowadzeniu diagnozy stanu zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież, podejmuje przede wszystkim działania z poziomu profilaktyki uniwersalnej. Skierowana jest ona do całej społeczności szkolnej, głównie jednak jej odbiorcami są uczniowie. Wśród wymienianych przez nauczycieli przyczyn sięgania przez młodzież po narkotyki najczęściej pojawiają się: niedostateczna wiedza uczniów i ich rodziców na temat konsekwencji różnych zachowań problemowych oraz deficyty w zakresie najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych. Nauczyciele uważają również, że przyczyny zachowań problemowych wychowanków tkwią przede wszystkim poza szkołą i wymieniają między innymi destrukcyjne działanie mediów (telewizja, prasa młodzieżowa, Internet, gry komputerowe) lub niekorzystne czynniki w środowisku lokalnym (dysfunkcyjna rodzina, negatywna grupa rówieśnicza). Wskazane przez nich czynniki ryzyka należą do tych, na które szkoła ma mały wpływ, stąd przekonanie nauczycieli, że niewiele mogą w tym względzie zrobić.

Z moich doświadczeń jako szkolnego profilaktyka-praktyka oraz obserwacji i rozmów z wieloma nauczycielami wynika również, że profilaktyka uzależnień w szkole rzadko bywa prowadzona w sposób systemowy i długofalowy.

Część zadań proponowanych w szkolnych programach profilaktyki to zajęcia informacyjno-edukacyjne. Często przebiegają one w formie „masowej” i najczęściej są to spektakle teatralne lub pogadanki dla całej społeczności uczniowskiej i/lub rodzicielskiej. Niekiedy w klasach, na godzinach wychowawczych, przekazywanie uczniom wiedzy wzbogacane jest o krótkie ćwiczenia doskonalące ich umiejętności życiowe. Nie są to formy efektywne i nie zawsze nawet właściwie odbierane czy zauważane przez młodzież.

Szkolni malkontenci mnożą przykłady świadczące o tym, że profilaktyka uzależnień jest mało skuteczna i powołują się na rosnące lub utrzymujące się tendencje używania przez młodzież substancji psychoaktywnych. Nie kwapią się natomiast, aby przeanalizować rzeczywiste przyczyny fiaska niektórych działań profilaktycznych podejmowanych w szkole.

Nauczyciel-profilaktyk

Jednym z czynników chroniących dzieci i młodzież przed zachowaniami ryzykownymi są ich relacje ze znaczącą osobą dorosłą. Oczywiście w pierwszej kolejności najważniejsza jest więź dziecka z rodzicami (wsparcie emocjonalne i opieka przynajmniej jednego z rodziców), następnie innych osób dorosłych − na przykład nauczyciela czy instruktora/trenera (Ostaszewski, 2003). Wrócę więc do pytania: kto powinien realizować zadania profilaktyki narkomanii w szkole? Niektórzy członkowie społeczności szkolnej są zdania, że ten obszar powinien być zarezerwowany tylko dla specjalistów, i to najlepiej z zewnątrz — terapeutów, psychologów. Opinia ta wynika prawdopodobnie z tego, że nauczyciele dość często sami przyznają, że brakuje im wiedzy na temat zjawiska narkomanii — głównie różnego rodzaju środków psychoaktywnych, ich działania i sposobu zażywania. Czasem przyznają się do braku umiejętności pracy metodami aktywnymi i trudności w przełamaniu pewnego „schematu” w kontaktach z uczniami. Stosunkowo mało więc działań, jak na profilaktykę na poziomie uniwersalnym, realizowanych jest przez nauczycieli — wychowawców, pedagogów szkolnych i tzw. przedmiotowców. W szkołach, szczególnie szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, za mało jest propozycji dotyczących realizacji profilaktyki selektywnej i wskazującej.

W wielu szkołach realizatorami działań z zakresu profilaktyki narkomanii są faktycznie głównie specjaliści spoza niej — terapeuta uzależnień, policjant, psycholog/pedagog z poradni psychologiczno-pedagogicznej lub trenerzy — realizatorzy określonych programów profilaktycznych. Ponieważ są to osoby często nieznane społeczności uczniowskiej oraz personelowi szkoły, postrzegane są niekiedy jako bardziej „atrakcyjne”, a przez to — „skuteczniejsze”.

Nauczyciele uważają, że uczniowie ich już nie słuchają, chociaż mówią im ciągle o zagrożeniach. Włączenie do programów profilaktyki instytucji z zewnątrz postrzegane jest też czasami jako bardziej profesjonalne i podnosi to rangę takich programów. Warto w tym miejscu przypomnieć o konieczności sprawdzania kwalifikacji osób, które realizują programy profilaktyczne. Powinny one być przygotowane do pracy z dziećmi i młodzieżą (pedagogicznie). Nie każdy specjalista, mający umiejętności pracy z dorosłymi, potrafi pracować z młodzieżą szkolną. Nie zawsze niestety zna potrzeby rozwojowe i możliwości uczniów na różnym poziomie wiekowym.

W przypadku profilaktyki wskazującej lub selektywnej skierowanej do młodzieży już eksperymentującej lub uzależnionej na pewno potrzebni są przygotowani, przeszkoleni do specjalistycznej pomocy psychologicznej i medycznej pracownicy różnych instytucji pomocowych spoza szkoły. Prowadzą oni interwencje psychologiczne/ medyczne, terapię, dzielą się fachową wiedzą. Specjaliści ci, mimo swoich kompetencji, nie zastąpią jednak nauczyciela czy pedagoga szkolnego, którzy na co dzień oddziałują profilaktycznie na uczniów.

Przeszkoleni nauczyciele także mogą i powinni podejmować interwencje profilaktyczne, gdy wiedzą lub podejrzewają swoich uczniów o sięganie po substancje psychoaktywne. Zobowiązuje ich nawet do tego Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniem (Dz.U. z 2003 r. Nr 26, poz. 226).

Profilaktyk spoza szkoły, zaproszony tylko „na chwilę” — po wygłoszeniu wykładu, pogadanki czy przeprowadzeniu nawet kilkunastogodzinnego warsztatu psychoedukacyjnego inicjuje tylko pewien proces zmian. Natomiast nauczyciele mogą go kontynuować i wspierać dzieci i młodzież w abstynencji narkotykowej dzień po dniu w ciągu całego roku szkolnego. Poznając potrzeby i trudności wychowanków, doskonaląc ich umiejętności życiowe, także podczas godzin lekcyjnych, włączają profilaktykę w proces dydaktyczny. Na poziomie uniwersalnej profilaktyki narkomanii, skierowanej do większej liczby odbiorców, najwięcej do „zrobienia” na terenie szkoły mają więc nauczyciele.

Mogą oni wzmacniać jeszcze inne czynniki (poza relacją nauczyciel–uczeń) chroniące młodzież przed podejmowaniem zachowań ryzykownych, na przykład budować pozytywną samoocenę uczniów, zaspokajać ich potrzebę sukcesu, bezpieczeństwa, rozbudzać i pomagać realizować zainteresowania, wypełniać w sposób świadomy i zaplanowany uczniowski wolny czas.

Wychowawca, pedagog/psycholog szkolny mają możliwość na bieżąco diagnozować potrzeby i problemy społeczności szkolnej. Umożliwia to z kolei prowadzenie różnych form działań profilaktycznych dostosowanych do oczekiwań odbiorców oraz ich ewaluację.

Patrząc na szkołę jako miejsce realizacji systemowej profilaktyki narkomanii, warto moim zdaniem „inwestować” w zasoby ludzkie, czyli nauczycieli, którzy zachowają swoją energię i kompetencje na dłużej niż czas trwania jednego programu profilaktycznego (czyli na ogół kilka godzin lekcyjnych w roku szkolnym).

Inwestowanie w zasoby ludzkie

W wielu placówkach oświatowych w Polsce programy profilaktyczne bądź inne oferty przeciwdziałania narkomanii realizowane są przez specjalistów spoza szkoły, finansowane przez instytucje samorządowe, w ramach gminnych czy lokalnych strategii przeciwdziałania narkomanii.

Warto również finansować doskonalenie umiejętności profilaktycznych nauczycieli, czyli inwestować w zasoby ludzkie konkretnej placówki, która realizuje zadania profilaktyczne.

Podejmowanie działań mających na celu wyeliminowanie zachowań ryzykownych wymaga zdecydowanego oraz jednolitego podejścia do problemu. Im więcej instytucji i osób (na przykład członków grona pedagogicznego i pozostałych przedstawicieli społeczności szkolnej) będzie w nie zaangażowane, tym będą one skuteczniejsze.

Ważna jest motywacja do podejmowania działań profilaktycznych i rozumienie ich spójnego łączenia z działaniami wychowawczymi. Taką motywację nauczycieli mogą wzmacniać decydenci, poprzez wsparcie zarówno psychiczne (dyrektor szkoły, nadzór pedagogiczny), jak i finansowe (samorządy — gmina, powiat), organizując szkolenia dotyczące doskonalenia kompetencji nauczycieli. Sami zainteresowani zgłaszają (podczas rozmów z nimi lub w różnych ankietach badających ich potrzeby szkoleniowe) chęć doskonalenia się przede wszystkim w następujących obszarach:

1. Wiedzy na temat narkotyków (rodzaje, dostępność, działanie), „sygnałów ostrzegawczych” — zmian, jakie występują w zachowaniu i wyglądzie zewnętrznym osób używających środki narkotyczne. Potrzebują informacji o fazach uzależnienia i możliwościach oddziaływania na poszczególnych etapach narkomanii, o mechanizmach wchodzenia w uzależnienie. Nauczyciele chcą wiedzieć między innymi, kiedy powinni kierować młodego człowieka do specjalisty — psychologa, terapeuty, ponieważ w niektórych sytuacjach ich kompetencje nie są wystarczające i uczeń oraz rodzice powinni jak najszybciej skorzystać z pomocy fachowców.
2. Wiedzy psychologicznej, przede wszystkim z zakresu faz rozwojowych dziecka, jego potrzeb i możliwości, aby dostosować do nich formy i metody pracy. Zdobycie odpowiedniej wiedzy z dziedziny psychologii rozwojowej, społecznej, dotyczącej rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży oraz mechanizmów społecznych wpływających na zachowania, pozwala nauczycielom na modyfikację między innymi ich oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych. Okres dzieciństwa i dojrzewania charakteryzuje bowiem duża dynamika zmian rozwojowych. Skuteczność programu profilaktyki w szkole jest uwarunkowana w szczególności znajomością uczniów, do których będą kierowane odpowiednie działania.
3. Wiedzy o metodach pracy profilaktycznej. Nauczyciele dość często, mimo że słyszeli o metodach aktywizujących czy interaktywnych w pracy z uczniami, nie potrafią lub obawiają się je stosować na lekcjach. Stosowanie aktywizujących metod pracy (np. dyskusja, „burza mózgów”, odgrywanie ról), umożliwiających zaangażowanie uczniów i korzystanie z ich osobistych doświadczeń, podnosi efektywność nauki, a także działań profilaktycznych. Poznanie „właściwości” poszczególnych metod pozwala na unikanie stosowania technik, które naruszają mechanizmy obronne osobowości młodych odbiorców, a przez to zachowanie bezpieczeństwa uczestników. Dostosowanie form pracy profilaktycznej do wieku odbiorców zwiększa również atrakcyjność prowadzonych zajęć.
4. Wiedzy o prawnych uwarunkowaniach profilaktyki w szkole i procedurach postępowania w sytuacjach kryzysowych.

Na spotkaniach z radami pedagogicznymi w szkołach nieraz spotykałam się z pytaniami: „Co zrobić, kiedy w szkole pojawi się problem narkotyków? Jak zachować się w stosunku do ucznia, który wydaje się być pod wpływem środka odurzającego? Jak zachować się i postępować w przypadku złapania ucznia z narkotykiem lub znalezienia narkotyku w szkole? Jak współpracować z rodzicami i gdzie szukać pomocy?”.

Nauczyciele bardzo często nie znają aktualnych przepisów prawnych (na przykład ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii) i konsekwencji, jakie grożą za ich łamanie, mimo że w opracowanych programach profilaktyki pojawiają się cytowane akty prawne. Wiedzę tę często posiadają głównie pedagodzy szkolni, koordynujący działania profilaktyczne.

W czasie rozmów indywidualnych lub na podstawie zadawanych pytań na forum rady pedagogicznej zauważyłam, że wielu nauczycieli nie zna także swoich praw, a jeśli już posiadają wiedzę z dziedziny prawa oświatowego, to rzadko korzystają z przysługującego im prawa. Przy okazji spotkań z radami pedagogicznymi dowiedziałam się również, że niektóre szkoły nie opracowały procedur postępowania w różnych sytuacjach kryzysowych, jak na przykład wymienione wcześniej postępowanie nauczycieli, gdy uczeń ma przy sobie narkotyk (najczęściej jakąś „podejrzaną” substancję psychoaktywną, którą nauczycielowi faktycznie trudno jest zidentyfikować) lub jest pod jego wpływem na lekcji.

Większość szkół posiada natomiast wewnętrzne przepisy — zasady porządkujące tzw. życie szkoły, nie zawsze jednak kadra ma informacje o konsekwencjach, jakie spotkają osoby nie przestrzegające tych zasad. Potrzeby dokształcania nauczycieli w tym zakresie ujawniły także organizowane w 2007 roku przez Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej w Warszawie, a finansowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, ogólnopolskie konferencje profilaktyczne pn. „Budowanie systemu reagowania w sytuacjach zagrożenia niedostosowaniem i wykluczeniem społecznym”.

Nauczycielom potrzebna jest więc podstawowa wiedza profilaktyczna, prawna i proceduralna, informacje o standardach działań profilaktycznych. Dopiero po zaspokojeniu ich „niewiedzy” możliwe są skuteczne działania profilaktyczne w środowisku szkolnym. Po pokonaniu bariery w sferze poznawczej, nauczyciel-profilaktyk śmielej podejmuje nowe wyzwania, które stawiają przed nim dysfunkcyjne zachowania dzieci i młodzieży szkolnej. Zdobytą wiedzę może przekazywać swoim wychowankom.

Kolejną sygnalizowaną potrzebą w zakresie zawodowego dokształcania się nauczycieli jest doskonalenie osobowe. Potrzeby w tej kwestii są bardzo indywidualne i „rozwojowe”. Pojawiają się najczęściej, gdy przy wsparciu psychicznym ze strony innych członków szkolnej społeczności, profilaktycy dostrzegają pewne niedostatki własnych umiejętności psychologicznych. Najczęściej dotyczą one:

1. Umiejętności interpersonalnych, przede wszystkim w zakresie kompetencji komunikacyjnych (porozumiewania się z uczniami i ich rodzicami), stawiania granic i bycia konsekwentnym.

   W procesie komunikowania się z uczniami nauczyciele posługują się zazwyczaj przyjętym schematem: nauczyciel mówi — uczeń słucha. Rozmowa nauczyciela z uczniem polega na ogół na zadawaniu przez niego pytań i udzielaniu na nie odpowiedzi przez ucznia (formą komunikacji są sprawdziany pisemne lub odpytywanie ustne, czasem dyskusje klasowe).

   Na skuteczność oddziaływań profilaktycznych nauczyciela wpływa jednak prowadzenie z uczniem dialogu, empatyczne rozumienie i słuchanie ucznia.

   Niekiedy wielką trudność sprawia dorosłym tolerowanie poglądów ucznia, rozmawianie z nim o jego doświadczeniach z substancjami psychoaktywnymi bez postawy oceniającej, krytykującej. Zrozumienie, że to nie dziecko jest „złe”, ale jego zachowanie jest niewłaściwe okazuje się sprawą podstawową w procesie wychowania i przeciwdziałania zachowaniom problemowym (szczególnie dotyczy to nastolatków).

2. Umiejętności realizacyjnych, które umożliwiają nauczycielowi sprawne posługiwanie się nabytymi metodami i środkami działania.

Profilaktycy nieustannie poszukują sprawdzonych metod docierania ze swoim przekazem do młodzieży. Chcą doskonalić własne kompetencje w zakresie realizacji określonych programów profilaktycznych. Zdobywają je w trakcie warsztatów, które są prowadzone przez autorów tych programów lub upoważnionych przez nich instruktorów. Dzięki temu stają się uprawnionymi realizatorami ogólnopolskich programów profilaktyki narkomanii.

Specjalistyczne umiejętności przydają się nauczycielom także w przypadku konstruowania samodzielnych, autorskich projektów profilaktycznych. Po pewnym czasie (nabytym doświadczeniu profilaktycznym) stają się oni liderami lokalnej profilaktyki, często inicjują nowe formy pracy z młodzieżą szkolną.

Możliwość doskonalenia się powinna być procesem ciągłym i dostępnym dla licznej grupy nauczycieli, również dla młodych wychowawców-profilaktyków. Liderzy profilaktyki, podnosząc swoje umiejętności, wzmacniają własne poczucie sprawstwa. Nowi kandydaci na szkolnych profilaktyków podtrzymują i kontynuują działania profilaktyczne, gdy doświadczeni nauczyciele tracą zapał lub odchodzą na emeryturę. Wiedza i umiejętności danego grona pedagogicznego stają się zasobem, który pozwala prowadzić profesjonalne działania profilaktyczne.

Profesjonalni nauczyciele-profilaktycy wspierają zdrowy rozwój dzieci i młodzieży i ograniczają pojawiające się dysfunkcje. Od ich poziomu przygotowania zależy stopień bezpieczeństwa programów adresowanych do dzieci i młodzieży szkolnej.

Dzięki inwestowaniu w zasoby ludzkie danej placówki, z których przez długie lata można korzystać przy realizacji systemowych szkolnych działań profilaktycznych, zmniejsza się koszt realizacji lokalnej strategii przeciwdziałania narkomanii.

Osobnym, a bardzo ważnym problemem jest kwestia wiarygodności osób prowadzących dany program z punktu widzenia jego celów. „Realizatorzy powinni sami spełniać te standardy zachowań, do których nawołują” (Wojcieszek, Szymańska, 2002). Dotyczy to przede wszystkim postaw, stylu życia bez nałogów. Wiarygodność przekazu nauczyciela, który prowadzi zajęcia z profilaktyki zwiększa także jego świadomość dotyczącą własnych wyborów, potrzeb i zachowań. Jest to kolejny standard działań profilaktycznych, o którym muszą pamiętać nauczyciele i wart jest uwagi decydentów, organizujących i finansujących profesjonalne działania profilaktyczne w szkołach.

Czas realizacji profilaktyki

Dyrektorzy i nauczyciele pytają, kiedy prowadzić zajęcia z uczniami, często przy tym dowodząc, że podczas pobytu młodzieży w szkole, na lekcjach, nie ma czasu na profilaktykę narkomanii. Program nauczania jest obszerniejszy niż liczba dni nauki szkolnej. Nauczyciele zajęci są przede wszystkim realizacją zaplanowanego materiału. Jak w tym nawale zadań dydaktycznych, sprawozdań, posiedzeń rad pedagogicznych poradzić sobie z wygospodarowaniem czasu na przeciwdziałanie zażywaniu przez uczniów substancji psychoaktywnych?

Można to robić po lekcjach, ale uczniowie nie chcą dłużej zostawać w szkole na zajęciach profilaktycznych. W tym przypadku potrzebna jest odpowiednia strategia i zmotywowanie uczniów i ich rodziców. Szkoły wykorzystują taką możliwość i część zadań z zakresu profilaktyki narkomanii, szczególnie dla uczniów z grup podwyższonego ryzyka, odbywa się po obowiązkowych zajęciach dydaktycznych. Wiele profesjonalnych zadań może być jednak realizowanych podczas każdej lekcji. Wymaga to przede wszystkim zaplanowanego, zespołowego działania całego grona pedagogicznego. Na poziomie profilaktyki uniwersalnej mogą być prowadzone programy promocji zdrowego stylu życia (lekcje biologii, wychowania fizycznego), treningi umiejętności życiowych (godziny wychowawcze, języki — polski i obce). Korzystają wówczas z tego wszyscy uczniowie obecni na lekcji.

Pomysłów jest tyle, ilu chętnych do ich kreowania i realizowania w codziennej pracy z uczniami.

Zastanawiam się często, dlaczego tak mało rozmawiamy o używkach z dziećmi i młodzieżą? Różne substancje psychoaktywne są obok nas — legalne (papierosy, alkohol, leki) i nielegalne, ale także dostępne. Nastolatkowie używają takich samych narkotyków co dorośli, choć często z innego powodu — mają na przykład większą potrzebę eksperymentowania, przekraczania granic. Innym problemem jest sprawa finansowej gratyfikacji pracy nauczyciela-profilaktyka. Jeżeli nauczyciel–wychowawca, pedagog/psycholog szkolny realizuje program profilaktyczny poza swoimi godzinami pracy, powinien otrzymywać dodatkowe wynagrodzenie.

Wynagrodzenie pociąga za sobą sprawdzanie jakości wykonywanej pracy. Instytucji finansującej działania nauczycieli-realizatorów zależałoby wtedy bardziej na sprawdzaniu i doskonaleniu ich kompetencji.

Bibliografia

1. Gaś Z.B., Profilaktyka w szkole, WSiP, Warszawa 2006.
2. Macander D., Profilaktyka uzależnień w szkole, Serwis Informacyjny Narkomania 1(36)/2007.
3. Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003.
4. Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych, www.cmppp.edu.pl/profilaktyka.