Jak przeciwdziałać skutkom seksualizacji dzieci i młodzieży?

Jednym z kluczowych sposobów zapobiegania zaburzeniom rozwojowym i problemom dzieci i młodzieży wynikającym z seksualizacji jest odpowiednio prowadzona edukacja i profilaktyka. W obecnym kształcie polskiego systemu edukacji i profilaktyki zdrowotnej szczególnie istotnym polem działań zapobiegających skutkom seksualizacji może być z jednej strony włączenie elementów profilaktyki seksualizacji w treść specjalistycznych programów profilaktycznych realizowanych na terenie szkół, a z drugiej – odpowiednie wykorzystanie potencjału zajęć prowadzonych przez szkołę w ramach podstawy programowej.

Skuteczne przeciwdziałanie procesowi seksualizacji dziewcząt, czyli profilaktyka seksualizacji¹⁾ powinno stanowić jasno wyartykułowany element szkolnych programów wychowawczych i profilaktycznych.

Profilaktyka seksualizacji w kontekście innych dziedzin profilaktyki

Profilaktyka problemów dzieci i młodzieży obejmuje szeroką gamę zagadnień i zagrożeń: działania antynarkotykowe, antynikotynowe, przeciwalkoholowe, profilaktykę przemocy, depresji, ryzykownych zachowań seksualnych, zaburzeń odżywiania itp. Poszczególne gałęzie profilaktyki problemowej rozwijały się w miarę wzrostu społecznej świadomości powagi danego zagrożenia i konieczności przeciwdziałania mu w formie odpowiedniej psychoedukacji. Zapobieganie niektórym zagrożeniom jest ujmowane w dokumentach najwyższej rangi państwowej – ustawach parlamentu (np. ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi; ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii), czy też narodowych programach ustanowionych rozporządzeniem Rady Ministrów (np. Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011–2015; Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2011–2015), z których wynikają konkretne zadania dla poszczególnych organów państwowych i samorządowych.

Rosnąca świadomość poważnych skutków zjawiska seksualizacji rodzi potrzebę rozwijania stosownych działań profilaktycznych – profilaktyki seksualizacji. Nie chodzi tu jednak o stworzenie oddzielnej, wyspecjalizowanej dziedziny profilaktyki, a raczej o odpowiednie uwzględnienie zagadnienia seksualizacji w profilaktyce zdrowotnej i edukacji.

Doświadczenie ponad czterech dekad badań empirycznych nad profilaktyką problemów dzieci i młodzieży – bogato udokumentowane w światowej literaturze naukowej – doprowadziło do powstania kanonu zasad i warunków, które musi spełnić program profilaktyczny, aby mógł być skuteczny. Na tej właśnie wiedzy oparty został działający od 2011 r. System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego, opracowany wspólnie przez wyspecjalizowane instytucje podległe Ministerstwu Zdrowia lub Ministerstwu Edukacji Narodowej – Krajowe Biuro Przeciwdziałania Narkomanii, Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Zagadnieniu skuteczności działań prewencyjnych w dziedzinie najbliższej tematycznie seksualizacji poświęcona została monografia naukowa²⁾, w której znajduje się obszerne zestawienie wniosków z polskich i zagranicznych badań ewaluacyjnych określające uwarunkowania skuteczności oddziaływań edukacyjnych i profilaktycznych z obszaru seksualności.

Rekomendacje w zakresie przeciwdziałania skutkom seksualizacji

Poniżej zamieszczone rekomendacje dla polskiej edukacji i profilaktyki problemów dzieci i młodzieży w zakresie przeciwdziałania skutkom seksualizacji, zostały opracowane przez Instytut Profilaktyki Zintegrowanej z uwzględnieniem całego kontekstu współczesnej wiedzy o warunkach skuteczności programów profilaktyki problemowej. Poniższe kryteria mają być pomocne w ocenie, ale także tworzeniu i ewaluacji programów profilaktycznych i edukacyjnych, zawierających w swoich celach profilaktykę seksualizacji. Są one następujące:

1. Edukacja i profilaktyka dotycząca sfery seksualności powinna ukazywać człowieka w kontekście wszystkich aspektów człowieczeństwa: fizycznego, emocjonalnego, intelektualnego, duchowego i społecznego. Relacja seksualna powinna być wpisywana w kontekst miłości, szacunku i odpowiedzialności.

Podstawowym warunkiem skutecznego zapobiegania i przeciwdziałania seksualizacji poprzez działania edukacyjne i profilaktyczne jest traktowanie seksualności jako pięknego i ważnego aspektu osoby ludzkiej, który nie może być oddzielany od pozostałych aspektów. Istotą zjawiska seksualizacji jest wyizolowanie i postawienie w centrum uwagi samego fizycznego aspektu seksualności, co prowadzi do uprzedmiotowienia³⁾. Edukacja seksualna, która koncentrowałaby się na sprawach samego ciała, fizjologii i fizycznego wymiaru kontaktów seksualnych, stanowiłaby czynnik pogłębiający seksualizację, a nie przeciwdziałający uprzedmiotowieniu. Z punktu widzenia profilaktyki seksualizacji jednym z kluczowych kryteriów oceny programów edukacyjnych i profilaktycznych odnoszących się do ludzkiej seksualności powinno być konsekwentne i obszerne uwzględnienie w ich celach i treściach kontekstu wszystkich wymiarów osoby ludzkiej (fizycznego, emocjonalnego, intelektualnego, duchowego i społecznego). Relacje międzyludzkie, w tym relacje miłosne i seksualne, powinny być ukazywane także w tych wszystkich wymiarach, z naciskiem na szacunek, wierność, odpowiedzialność.

Dodatkowym uzasadnieniem tak ujętego kontekstu dla edukacji i profilaktyki dotyczącej seksualności człowieka jest fakt, że trwała rodzina jest wymieniana w światowej literaturze przedmiotu jako podstawowy czynnik chroniący młodzież przed zachowaniami ryzykownymi i problemowymi, w tym – w szczególności – ryzykownymi zachowaniami seksualnymi⁴⁾. Ujmowanie seksualności w kontekście szacunku, trwałego związku i rodziny wychodzi naprzeciw wnioskom z polskich badań aksjologicznych, w których „udane życie rodzinne” utrzymuje się od lat jako najważniejsza wartość dla młodych Polaków (Raport Kancelarii Przewodniczącego Rady Ministrów „Młodzi 2011”).

2. Programy przeciwdziałające skutkom seksualizacji powinny być dostosowane do warunków kulturowych odbiorców. Powinny uwzględniać i szanować ich światopogląd i system wartości.

Liczne wyniki badań wskazują, że profilaktyka nie może być skuteczna, jeśli cele, które sobie stawia lub metody, które stosuje, są sprzeczne ze światopoglądem lub systemem wartości odbiorców⁵⁾. Efekty profilaktyczne nie mogą być osiągnięte w sytuacji, gdy odbiorcy czują zasadniczy sprzeciw wobec przekazywanych im treści. W świetle badań naukowych również religijność i życie duchowe stanowią jeden z podstawowych czynników przeciwdziałających seksualizacji.

Prowadzenie profilaktyki w sposób naruszający wartości osób, do których jest kierowana, jest także niewłaściwe z punktu widzenia etyki. Autor czy realizator programu wychodzący z założenia, że lepiej wie, co jest dobre dla adresata działań niż sam adresat (a w przypadku dzieci i młodzieży opiekun prawny adresata), dokonuje poważnego nadużycia. Podobnego nadużycia dopuszcza się specjalista uważający, że wolno mu dążyć do profilaktycznego celu dowolnymi wybranymi przez niego metodami, bez rozważenia ich zgodności z systemem wartości adresatów.

3. Oddziaływania profilaktyczne koncentrujące się na przeciwdziałaniu seksualizacji powinny być konstruowane z troską o to, by wzmacniały przekaz z zakresu pozostałych obszarów profilaktyki problemów młodzieży. I odwrotnie, programy dotyczące innych obszarów profilaktyki powinny być tworzone z uwzględnieniem wiedzy o profilaktyce seksualizacji.

Wniosek ten zgodny jest z wynikami badań i koncepcjami teoretycznymi wskazującymi na wspólny rdzeń czynników ryzyka związanych z pojawianiem się różnego typu zachowań ryzykownych⁶⁾. Wszystkie gałęzie profilaktyki spotykają się w tym samym odbiorcy, nie należy zatem patrzeć na program z jednej dziedziny profilaktyki tak, jakby pozostałych dziedzin nie było. Taka zawężona perspektywa grozi tworzeniem programów, które będąc skuteczne w jednej dziedzinie profilaktyki, nieumyślnie szkodzą w innej.

Z drugiej strony, wyniki polskich badań ewaluacyjnych nad programami PiON, „Wyspa Skarbów” i „Archipelag Skarbów”⁷⁾ pokazują wyraźnie możliwość generalizacji efektów profilaktycznych programów, które, mimo treściowej koncentracji na wybranych obszarach profilaktyki, od początku są tworzone z myślą o przeciwdziałaniu szerszej gamie zachowań ryzykownych i problemów młodzieży. Stanowi to potwierdzenie założeń modelu profilaktyki zintegrowanej2, który jest syntezą wiedzy profilaktycznej opracowanej pod kątem tworzenia i ewaluacji oddziaływań łączących w sobie cele różnych gałęzi profilaktyki problemowej. Profilaktyka seksualizacji może być istotnym aspektem zintegrowanego podejścia, tym bardziej, że badania ewaluacyjne wszystkich trzech wymienionych powyżej polskich programów wykazały ich istotną statystycznie skuteczność w przeciwdziałaniu seksualizacji2.

Specjaliści tworzący program profilaktyczny z jednej dziedziny (np. profilaktyki przemocy) mają często mniejszą znajomość innych dziedzin (np. profilaktyki HIV/AIDS) niż swojej własnej, przez co mogą niechcący zawrzeć w programie elementy niekorzystne z punktu widzenia innej dziedziny. Ogromnym ułatwieniem w tworzeniu spójnych systemów programów prewencyjnych jest możliwość odwołania się do czynników ryzyka i czynników chroniących, które są istotne z punktu widzenia wszystkich gałęzi profilaktyki.

Jeszcze niedawno barierę dla podejścia zintegrowanego stanowiły sztywne ramy finansowania określonych przedsięwzięć. Pieniądze przeznaczane na zapobieganie uzależnieniom nie mogą być wydawane na profilaktykę ciąż wśród nastolatek, a środki na profilaktykę AIDS nie mogą być wykorzystane na zapobieganie przemocy rówieśniczej. Jest to przeszkoda biurokratyczna, której znaczenie maleje, w miarę jak przedstawiciele administracji publicznej i inni decydenci zdobywają wiedzę o wzajemnych związkach między różnymi rodzajami zagrożeń, czynnikami ryzyka, czynnikami chroniącymi i wzajemnym wzmacnianiu się oddziaływań różnego typu.

4. Podobnie jak w innych obszarach profilaktyki, tak w profilaktyce seksualizacji należy dążyć do rozwijania działań nakierowanych na wspieranie pozytywnego rozwoju młodzieży. Działania te powinny być integrowane z profilaktyką młodzieżową i całym systemem wychowania.

Wychowanie w tradycyjnym ujęciu nastawione jest na wspieranie rozwoju młodego człowieka w sposób, który pomoże w podjęciu dobrej, produktywnej drogi życia. Wychowuje się ku czemuś, a nie przeciwko czemuś. Profilaktyka to zapobieganie zagrożeniom i problemom, to przeciwdziałanie rozwijaniu się złych skłonności i problemowych zachowań. Od czasu, gdy w badaniach empirycznych udało się wyłonić cały szereg czynników chroniących młodzież przed podejmowaniem zachowań ryzykownych, zaczęto na nowo myśleć o profilaktyce w taki sposób, jak myśli się o wychowaniu. Podejście stawiające sobie za cel wspieranie rozwoju młodzieży i umacnianie czynników chroniących koncentruje się na powiększaniu zasobów, a nie na problemach i zagrożeniach. W praktyce poprzez wspieranie rozwoju można osiągać cele profilaktyki⁸⁾.

Byłoby wskazane, żeby decydenci odpowiedzialni za profilaktykę adresowaną do młodzieży wiedzieli, jakie rodzaje działań nakierowanych na pozytywny rozwój młodzieży mogą i powinny być wspierane ze środków przeznaczonych na profilaktykę. Wobec nikłej liczby badań ewaluacyjnych tego typu programów istotnym kryterium oceny mogłoby być uwzględnienie w programach elementów, które wzmacniają potwierdzone w badaniach czynniki chroniące młodzież przed zachowaniami problemowymi6 oraz wykorzystanie w programie skutecznych strategii profilaktycznych⁹⁾.

5. Programy profilaktyczne przeciwdziałające seksualizacji powinny zawierać rzetelne informacje na temat konsekwencji zachowań ryzykownych i problemowych. Straszenie nieprawdziwymi argumentami jest niedopuszczalne, natomiast zdecydowane pokazywanie konsekwencji może zwiększać skuteczność programów, jeśli jest czynione w odpowiedni sposób.

Opracowania naukowe dotyczące profilaktyki problemów dzieci i młodzieży traktują odpowiednie pokazywanie konsekwencji zachowań ryzykownych jako jeden z warunków skuteczności programów profilaktycznych zarówno na poziomie pojedynczego oddziaływania jak i na poziomie ogólnokrajowej strategii promocji zdrowia.

Pozostaje pytanie, jak rozumieć powyższe stwierdzenie, że ukazywanie konsekwencji zachowań ryzykownych powinno być przedstawiane w „odpowiedni sposób”. Nie ulega wątpliwości, że dobry program profilaktyczny dla młodzieży powinien wychodzić od wyeksponowania piękna ludzkiej seksualności, zarówno w jego wymiarze więziotwórczym, jak i prokreacyjnym. Nie można się jednak do tego ograniczyć. Trzeba także pokazać konsekwencje ryzykownych zachowań seksualnych, konsekwencje przedmiotowego traktowania oraz przemocy zarówno dla ofiary, jak i dla sprawcy, a także skuteczne sposoby unikania zagrożenia. Dobry program profilaktyczny powinien zwiększać przekonanie młodzieży, że proponowane przez program postawy i zachowania są możliwe do wprowadzenia w życie oraz uczyć niezbędnych do ich stosowania umiejętności życiowych.

6. Ważnym aspektem profilaktyki seksualizacji jest edukacja medialna, która uczy dzieci i młodzież krytycznego odbioru treści przekazywanych w środkach przekazu (w tym w Internecie) i reklamie.

Autorzy Raportu APA o seksualizacji dziewcząt¹⁰⁾ podkreślają znaczenie edukacji medialnej jako ważnego aspektu zapobiegania i neutralizacji skutków uprzedmiotowienia. Elementy edukacji medialnej coraz częściej są obecne w programach edukacyjnych i profilaktycznych z różnych dziedzin i obszarów. Autorzy, badacze prowadzący badania ewaluacyjne oraz osoby odpowiedzialne za wdrażanie programów edukacji medialnej powinny rozumieć zagrożenia związane ze zjawiskiem seksualizacji i świadomie stawiać sobie cele z zakresu profilaktyki seksualizacji.

7. Przy upowszechnianiu programów profilaktycznych (także tych przeciwdziałających seksualizacji) uwzględniane powinny być wyniki badań nad ich skutecznością. Gdy takich wyników brakuje, kryterium oceny powinna stanowić zgodność celów i metodyki programu ze współczesną wiedzą na temat cech skutecznych programów i skutecznych strategii oddziaływania.

Pragmatyka zapobiegania problemom społecznym wymaga uwzględnienia wiedzy o skuteczności programu jako jednego z warunków jego szerszego wdrożenia. Środki finansowe i możliwości kadrowe są zwykle ograniczone i nie należy ich marnować na działania nieskuteczne. Poza tym konieczne jest kontrolowanie, czy w wyniku prowadzonych działań nie pojawiają się szkodliwe skutki uboczne.
Do oceny skuteczności programu powinny być dołączone dodatkowe kryteria: ekonomiczność czasowa i finansowa programu. Cóż z tego, że program jest skuteczny, jeśli prawie nikt go nie będzie realizował w takiej postaci i z taką jakością, która jest konieczna dla uzyskania skuteczności? Poszukiwanie kompromisu między stopniem złożoności i kosztowności programu a poziomem jego skuteczności wydaje się bardzo ważnym wyzwaniem. Kwestia ta jest podnoszona w literaturze przedmiotu¹¹⁾. Skuteczna profilaktyka zawsze będzie kosztowna, jednak koszty problemów społecznych, przeciw którym jest skierowana, są jeszcze wyższe. Tym bardziej więc warto racjonalizować tę dziedzinę. Zebrane tu wnioski mają temu służyć.

8. Analizując aktualną podstawę programową przedmiotów obecnych trwale w polskim systemie nauczania, należy zauważyć, że zajęcia szkolne „Wychowanie do życia w rodzinie” obejmują swoim zakresem elementy profilaktyki seksualizacji.

Istotnym argumentem na rzecz poważnej refleksji nad wykorzystaniem potencjału zajęć „Wychowania do życia w rodzinie” w profilaktyce seksualizacji jest to, że stanowią one utrwalony element struktury systemu edukacji (osadzenie prawne, obecność zajęć w siatce godzin, wielotysięczna kadra nauczycieli). Aby zajęcia „Wychowania do życia w rodzinie” mogły spełnić związane z nimi oczekiwania, istnieje potrzeba podnoszenia ich jakości oraz prowadzenia badań ewaluacyjnych nad ich skutecznością – także w zakresie zapobiegania i przeciwdziałania skutkom seksualizacji. Niepublikowane jeszcze badania prowadzone przez dr Sz. Czarnika z Instytutu Socjologii UJ w latach 2012–2014 wskazują na to, że odbiór tych zajęć przez młodzież oraz ich przydatność rozwojowa i profilaktyczna jest znacznie wyższa niż wynikałoby z atmosfery krytycznej dyskusji prowadzonej w masowych mediach.

W 2007 r., trzy miesiące po opublikowaniu przez APA Raportu o seksualizacji dziewcząt napisałem tekst omawiający ten dokument, który ukazał się w „Świecie Problemów”. Tematowi seksualizacji i profilaktyki seksualizacji poświęciłem też rozdziały zarówno w książce naukowej, jak i w popularnym poradniku dla rodziców „Dziki ojciec”. Miałem wrażenie, że teksty te przeszły bez większego echa, a świadomość problemu seksualizacji przez kilka kolejnych lat nie zaistniała w przestrzeni publicznej.

Istotną zmianę tego stanu rzeczy spowodowała organizacja w 2013 r. przez Stowarzyszenie Twoja Sprawa konferencji w Sejmie RP pt. „Odebrana niewinność. Seksualizacja dziewcząt i kobiet w mediach i reklamie”. Stało się tak dzięki przetłumaczeniu i publikacji raportu APA oraz zaproszeniu jego głównej autorki, prof. Zurbriggen z USA, a także dzięki prezentacji działań przeciwdziałających seksualizacji prowadzonych w Wielkiej Brytanii i w Polsce. Z radością przyjąłem decyzję redakcji Remedium o publikacji materiałów na ten temat. Stanowi to kolejny ważny etap o dyskusji o zjawisku seksualizacji i jego profilaktyce.

W następnym numerze ukaże się druga część rekomendacji, które tym razem koncentrować się będą na profilaktyce seksualizacji w życiu publicznym, kampaniach społecznych, a także sugestiach co do kierunków badań naukowych.

Autor jest doktorem psychologii, założycielem i Prezesem Zarządu Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej, badaczem i praktykiem w obszarze wychowania i profilaktyki problemów młodzieży. Autor modelu profilaktyki zintegrowanej i programów profilaktycznych (m.in. „Archipelag Skarbów”).