Szkolna interwencja profilaktyczna – cz. I

Niniejszy cykl poświęcony będzie programowi „Szkolnej interwencji profilaktycznej” – koncepcji działań profilaktycznych stosowanych wobec uczniów, co do których istnieje podejrzenie sięgania po substancje psychoaktywne lub podejmujących innego rodzaju zachowania ryzykowne. W tej części omówię założenia i cele oraz schemat programu.

Program opracował zespół Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej Pro-M, przy Instytucie Psychiatrii i Neurologii. W jego skład weszli: Anna Borucka, Katarzyna Okulicz-Kozaryn, Krzysztof Ostaszewski i Agnieszka Pisarska.
„Szkolna interwencja profilaktyczna”, inaczej metoda interwencji profilaktycznej (dalej określana „Interwencją”), jest programem realizowanym w środowisku szkolnym. Polega na przygotowaniu pedagogów i nauczycieli¹⁾ do podejmowania działań profilaktycznych wobec uczniów sięgających po substancje psychoaktywne, lub co do których istnieje podejrzenie podejmowania tego typu zachowań ryzykownych.

Koncepcja interwencji została zainspirowana znaną także w Polsce metodą krótkiej interwencji stosowanej przez lekarzy pierwszego kontaktu wobec dorosłych pacjentów nadużywających alkoholu²⁾ i była odpowiedzią na brak odpowiednich procedur postępowania w przypadkach, gdy uczeń upije się, pali papierosy lub używa narkotyków w szkole. Adaptacja metodyki krótkiej interwencji lekarskiej polegała na zmianie adresatów – stały się nimi osoby niepełnoletnie, okazjonalnie sięgające po substancje psychoaktywne i nie odczuwające konsekwencji zdrowotnych spowodowanych ich używaniem oraz najczęściej pozbawione motywacji do zmiany zachowań, a także na włączeniu rodziców do współpracy poprzez określenie wraz z nimi konsekwencji, które powinien ponieść uczeń w szkole i w domu.

Założenia i cele

O celach „Interwencji” można mówić przyjmując dwie perspektywy – perspektywę ucznia i perspektywę społeczności szkolnej. Z perspektywy ucznia ważne staje się powstrzymanie okazjonalnego używania przez niego substancji psychoaktywnych i zapobieganie ich dalszemu używaniu poprzez podejmowanie przez szkołę działań interwencyjnych z udziałem rodziców. Z perspektywy społeczności szkolnej celem jest zapobieganie rozpowszechnianiu się problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych przez uczniów³⁾.

Ze względu na wspomnianych realizatorów – osoby, nie posiadające doświadczenia w niesieniu pomocy osobom sięgającym po substancje psychoaktywne – interwencja powinna być krótka, realna, nieuchronna i niezwłoczna⁴⁾. Krótka, czyli ograniczona do reakcji nauczyciela lub pedagoga szkolnego w sytuacji nie przestrzegania przez ucznia szkolnych zasad, a w przypadku używania narkotyków, złamania prawa. Realna, czyli dostosowana do możliwości i umiejętności pracowników szkoły. Uczniowie, którzy zdradzają objawy poważnych problemów związanych z używaniem środków uzależniających, po przeprowadzeniu wstępnych działań interwencyjnych w szkole, powinni być kierowani do poradni specjalistycznych. Nieuchronność interwencji oznacza objęcie nią wszystkich uczniów, wobec których istnieje podejrzenie sięgania po substancje psychoaktywne oraz uświadomienie im konsekwencji dyscyplinarnych związanych ze złamaniem zasad. Te dwa czynniki – nieuchronność i konsekwencje powstrzymują przed kolejną próbą sięgnięcia po substancje psychoaktywne. Niezwłoczność oznacza podjęcie interwencji natychmiast po stwierdzeniu problemu, bez odraczania w czasie.

Schemat/elementy interwencji⁵⁾

Schemat postępowania w ramach Interwencji obejmuje diagnozę, poradę, kontrakt – motywowanie do zmiany zachowania i monitorowanie – wzmacnianie pozytywnych zmian w zachowaniu ucznia.

• Diagnoza – polega na ocenie sytuacji ucznia na podstawie informacji uzyskanych na temat jego funkcjonowania w szkole, w domu i środowisku rówieśniczym oraz na określeniu skali problemów związanych z używaniem środków psychoaktywnych. Zebrane informacje powinny pozwolić na zaplanowanie działań adekwatnych do sytuacji.
• Porada – jej celem jest określenie problemu poprzez przekazanie uczniowi informacji na temat zaobserwowanych u niego objawów i zmian w jego funkcjonowaniu, związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, przy jednoczesnym wyrażeniu niepokoju i troski o niego. Wtedy też, uczeń zostaje poinformowany o zakazie używania substancji psychoaktywnych na terenie szkoły i o konsekwencjach wynikających z jego nieprzestrzegania, a także o tym, że o zdarzeniu zostaną powiadomieni rodzice.
• Kontrakt – jest jedną z technik motywujących ucznia do zmiany zachowania. Ustala go realizator wraz z rodzicami. Następnie zostaje on przedstawiony uczniowi, który ma prawo do negocjowania zawartych w nim ustaleń. Kontrakt zostaje podpisany przez trzy strony. Kontrakt powinien regulować takie kwestie jak:
  • utrata przez ucznia przywilejów w domu i w szkole,
  • ustalenie szczegółowych zasad pozwalających na większą kontrolę nad zachowaniem ucznia w szkole i w domu,
  • konsekwencje ponoszone przez ucznia w przypadku nie przestrzegania ww. zasad,
  • zobowiązanie ucznia do nie przyjmowania substancji psychoaktywnych i do przestrzegania zasad,
  • zgoda ucznia na poniesienie konsekwencji w przypadku zerwania kontraktu,
  • określenie zasad odzyskiwania przywilejów.
• Monitorowanie – sprawdza stopień realizacji postanowień zawartych w kontrakcie, co wymaga stałej wymiany informacji między szkołą a rodzicami. Wymiana ta pozwala również ustalić czy zawarty kontrakt spełnia swoje zadanie i czy nie wymaga modyfikacji. Monitorowanie wspiera również korzystne zmiany zachodzące w zachowaniu ucznia, które mogą być nagradzane poprzez odzyskiwanie przywilejów.

Wykorzystanie procedury interwencji w szkolnych działaniach profilaktycznych stwarza szanse na ograniczenie problemów związanych z używaniem przez uczniów substancji psychoaktywnych. Szanse te są tym większe im większa jest konsekwencja realizatorów w postępowaniu w sytuacjach łamania szkolnych zasad i/lub prawa przez uczniów oraz determinacja nawiązania współpracy z rodzicami. W kolejnej części cyklu przedstawię wyniki badań z wprowadzenia „Interwencji” w szkołach.