„Fantastyczne Możliwości” – cz. III

Ostatnim etapem adaptacji programu były jego modyfikacje po badaniach funkcjonowania w kilku wybranych społecznościach lokalnych¹⁾.

Badania zostały zrealizowane w ośmiu miejscowościach w Polsce w roku szkolnym 2002/2003. Ich celem było dokończenie adaptacji programu oraz, podobnie jak w poprzednich etapach, ocena jego odbioru przez uczniów, liderów młodzieżowych, rodziców oraz realizatorów. Ewaluacji poddano również funkcjonowanie poszczególnych elementów FM: rozpoczynającego i kończącego program spotkania, cyklu zajęć w klasie, zadań dla par rodzic-dziecko oraz imprez towarzyszących.

Program został przeprowadzony przez dwie grupy realizatorów. Jedną z nich stanowili instruktorzy Programu Domowych Detektywów (czyli zewnętrzni wobec szkół realizatorzy), a drugą nauczyciele i pedagodzy szkolni (czyli realizatorzy wewnętrzni). Aby uzyskać opinię fachowców, do realizacji zatrudniono pedagogów i psychologów specjalizujących się w szkoleniu nauczycieli oraz posiadających duże doświadczenie w realizacji programów profilaktycznych; także w upowszechnianiu Programu Domowych Detektywów (PDD) na terenie kraju. Członkami drugiej grupy byli wspomniani nauczyciele i pedagodzy – realizujący w ciągu dwóch lat poprzedzających pilotaż – PDD.

Klasy do oceny funkcjonowania programu zostały wybrane spośród zgłoszeń napływających ze szkół, a ich wyboru dokonali instruktorzy lub przedstawiciele społeczności lokalnej. FM zostały zrealizowane w 21 klasach – trzech piątych i osiemnastu szóstych. Obydwie grupy realizatorów zostały wcześniej przeszkolone przez członków zespołu badawczego oraz otrzymały konieczne materiały.

W trakcie relacjonowanej ewaluacji zastosowano te same narzędzia co w drugim etapie badań, odpowiednio zmodyfikowane do wprowadzonych zmian w treści programu. Badaniami prowadzonymi na tym etapie objęto, podobnie jak w poprzednim, realizatorów, liderów rówieśniczych, uczniów biorących udział w programie oraz rodziców.

Z realizatorami programu – instruktorami (N=10) i nauczycielami (N=7) – przeprowadzono zogniskowane wywiady grupowe. Podobnie z liderami rówieśniczymi (N=19), w których uczestniczyli, ze względów organizacyjnych, liderzy z jednej tylko miejscowości; tej, w której program realizowany był przez nauczycieli. Po zakończeniu programu badaniami ankietowymi objęto uczniów ze wszystkich miejscowości – N=405. Zbadano również 40% rodziców N=223. Dane zostały zebrane za pomocą anonimowej ankiety, którą uczniowie zanieśli swoim rodzicom do wypełnienia. Później trafiły one do realizatorów programu.

Najważniejsze wyniki

Ocena szkolnej części programu przez realizatorów. Opinie zebrane w trakcie wywiadów wskazują, że program został wyżej oceniony przez grupę nauczycieli niż instruktorów. Zdanie tych ostatnich było bardziej krytyczne, co, jak tłumaczą członkowie zespołu badawczego, wynikało z sytuacji, w której się znaleźli. A mianowicie, jako eksperci „z zewnątrz”, musieli dopiero nawiązać kontakt z dziećmi oraz ich rodzicami, co wymagało zarówno czasu jak i dodatkowego wysiłku. Ponadto, członkowie tej grupy dostrzegali rozdźwięk między koniecznością realizacji programu a oczekiwaniami uczniów, które dotyczyły rozwiązywania sytuacji konfliktowych. To przełożyło się na opinie zebrane od uczniów, z których 47% z grupy instruktorów i 55% z grupy nauczycieli było zadowolonych z uczestniczenia w programie. Przeciwnego zdania było 27% młodych respondentów w grupie instruktorów i 24% w grupie nauczycieli.

Okazało się także, że również na tym etapie badań, najwyżej były oceniane te elementy programu, które poprzednio zostały wysoko ocenione. Były to nagrania z opowieściami nastolatków oraz zabawy i zajęcia organizowane w trakcie trwania programu po lekcjach. Pozytywnie ocenione zostały również metody aktywizujące uczniów i ułatwiające kontakt z rodzicami; w tym wypadku był to Wieczór Fantastycznych Pomysłów. Za wady uznano, podobnie jak poprzednio, zbyt długi czas trwania programu oraz zbyt wiele treści dotyczących alkoholu, które w opinii uczestników programu mogłyby być zastąpione dyskusją o problemach młodzieży poruszanych w opowiadaniach.

Okazało się też, że modyfikacje wprowadzone do scenariusza w drugim etapie prac adaptacyjnych nie były wystarczające. Podobnie jak poprzednio, jako schematyczne, oceniono zadania polegające na zebraniu i notowaniu wypowiedzi koleżanek i kolegów na zadawane w trakcie zajęć pytania. W opinii instruktorów zajęcia zyskiwały na atrakcyjności, jeśli do scenariusza zajęć wprowadzano aktywność ruchową – tam, gdzie był ruch, gdzie uczniowie mogli wspólnie coś tworzyć (…) zajęcia przebiegały dobrze (…) przegadane – przebiegały źle, związane były ze znudzeniem, zniechęceniem uczniów²⁾.

Swoją współpracę z liderami realizatorzy ewaluowali na pięciopunktowej skali od 1 do 5; uzyskana średnia to 4. W swoich ocenach kontakt z liderami ocenili jako dobry. Podkreślali także ich zaangażowanie w przygotowywanie się do prowadzenia zajęć oraz chętne uczestniczenie w szkoleniach. Jeśli chodzi o uczestników programu to odsetki zadowolonych z pracy liderów wahały się od 52% do 60%. Swoje własne zadowolenie z pełnionej funkcji liderzy ocenili średnio na 3,1 (skala jak poprzednio). Na poczucie zadowolenia wpływało głównie to czy koleżanki i koledzy chętnie wykonywali wspólne zadania. W poprzednim etapie prac adaptacyjnych zdecydowano, że wyniki zadań domowych dla rodziców i dzieci zamieszczonych w materiałach dla uczniów, staną się podstawą do pracy liderów na lekcji. Niestety, były one wykonywane przez niewiele osób. Kolejną trudnością, na którą wskazywali liderzy (a także realizatorzy), było prowadzenie zajęć w małych grupach, brak dyscypliny oraz niechętne wykonywanie zadań przez uczniów. Liderzy zwracali także uwagę, że nie otrzymywali wsparcia ze strony wychowawców w motywowaniu uczniów do wykonywania zadań.

Wprowadzone zmiany. W wyniku ewaluacji wprowadzono do programu następujące zmiany. Program został skrócony z ośmiu do sześciu spotkań. Treści dotyczące alkoholu uległy zawężeniu, a w ich miejsce wprowadzono inne tematy istotne dla młodzieży w tym wieku. Zmodyfikowano albo usunięto nieatrakcyjne dla uczniów elementy pracy z liderami w małych grupach. Zmodyfikowano także szkolenie realizatorów, tak aby lepiej radzili sobie ze wspieraniem liderów. Jeśli chodzi o domową część programu to usunięto z niej zadania, które miały stanowić bazę do pracy w trakcie lekcji oraz wprowadzono rozwiązania pozwalające na lepsze dostarczanie materiałów rodzicom/opiekunom.

Wybrane wnioski³⁾. W wyniku prowadzonych prac adaptacyjnych i ich ewaluacji, zespół badawczy wyciągnął następujące wnioski. Najistotniejszym problemem w procesie adaptacji programu do polskich warunków nie są, jak wcześniej sądzono, odmienne realia życia nastolatków, ale różnice postaw i przekonań młodych odbiorców. Także długość programu oraz „ilość i jakość”⁴⁾ treści dotyczących alkoholu, okazała się nie do zaakceptowania przez odbiorców. Jednak na wprowadzenie w związku z tym, opisanych powyżej, modyfikacji, zdecydowano się dopiero w ostatnim etapie badań, mimo że respondenci sygnalizowali te problemy wcześniej. Powodem tej wstrzemięźliwości były wątpliwości zespołu badawczego dotyczące tego, czy badania pilotażowe prowadzone na niewielkiej grupie respondentów są wystarczającą podstawą do modyfikacji.

Ewaluacja pozwoliła również na sformułowanie wniosku dotyczącego realizacji programu. Okazało się, że najlepsza jest sytuacja, w której program FM prowadzony jest przez wychowawcę znającego zarówno uczniów, jak i ich rodziców. Bardzo ważne jest również odpowiednie przygotowanie realizatorów i zmotywowanie ich, a także uczestników, do brania udziału w programie. Istotne staje się również sprawdzenie czy i w jakich działaniach profilaktycznych uczestniczyli wcześniej uczniowie i rodzice oraz, jak te działania odbierali.

Jeśli chodzi o doświadczenia liderów zatrudnianych do pomocy w realizacji programu profilaktycznego, to okazało się, że ta forma pracy wiąże się z pewnymi trudnościami, bo jest rzadko wykorzystywana w polskich szkołach, a sami liderzy potrzebują, po przeszkoleniu, pomocy dorosłych realizatorów.