„Fantastyczne Możliwości” – cz. I

„Fantastyczne możliwości” to adaptacja amerykańskiego programu wczesnej profilaktyki alkoholowej „Amazing Alternatives”. W niniejszym cyklu prezentujemy etapy adaptacji i wyniki wstępnej ewaluacji programu.

Program „Fantastyczne Możliwości” (FM) przeznaczony jest dla uczniów w wieku 11-12 lat oraz ich rodziców. Wykorzystane w nim strategie mają stwarzać młodzieży alternatywy dla spożywania alkoholu w postaci ciekawego spędzania wolnego czasu i dbać o jej rozwój osobisty. Istotne jest również, aby wykształcić u młodzieży zdolność do identyfikowania zagrożenia, jakim jest presja skłaniająca do picia oraz nauczyć sposobów radzenia sobie z tą presją. Podobnie jak w przypadku programu Domowi Detektywi (PDD), celem FM jest opóźnianie wieku inicjacji alkoholowej u młodzieży oraz zmniejszenie spożycia alkoholu przez tych nastolatków, którzy już piją.

Bloki edukacyjne

Program w wersji amerykańskiej składa się z trzech części: szkolnej, domowej oraz z zajęć pozalekcyjnych, prowadzonych równocześnie. Część szkolna to osiem scenariuszy zajęć prowadzonych przez nauczycieli we współpracy z liderami rówieśniczymi. Część domowa to materiały dla rodziców, w których znajdują się także zadania do wspólnego wykonywania z dziećmi. Zajęcia pozalekcyjne mają pozwolić młodzieży na atrakcyjne spędzanie wolnego czasu. Scenariusze lekcji zbudowane są na kanwie opowiadania przedstawiającego perypetie czwórki gimnazjalistów, dwóch dziewcząt i dwóch chłopców. Opowiadanie, podzielone na odcinki, jest odtwarzane uczniom z płyty CD. Tematami poszczególnych zajęć uczyniono powody sięgania po alkohol, konsekwencje wczesnego spożywania alkoholu, presję rówieśniczą oraz ciekawe i twórcze sposoby spędzania czasu wolnego. Zajęcia w klasie inicjowane są w dużej mierze przez liderów rówieśniczych.

Dla rodziców uczniów biorących udział w programie przeznaczone są cztery zeszyty, które oprócz informacji przeznaczonych dla matek i ojców wyjaśniających kwestie związane z alkoholem, zawierają – jak wspomniałam – zadania do wykonywania wspólnie przez rodzica i dziecko. Ich celem jest inicjowanie przez rodziców rozmów z dzieckiem na temat alkoholu i innych zagrożeń dla nastolatków. Program w wersji amerykańskiej obejmuje propozycje zajęć realizowanych przez liderów rówieśniczych, dorosłych oraz wolontariuszy, których zadaniem jest prowadzenie działalności profilaktycznej w społeczności lokalnej i wprowadzanie w niej pożądanych zmian.

Polską adaptację programu opracowali: Krzysztof Bobrowski, Anna Borucka, Katarzyna Okulicz-Kozaryn, Krzysztof Ostaszewski oraz Agnieszka Pisarska z Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Adaptacja FM składała się z trzech etapów, a mianowicie: z opracowania wstępnej wersji programu, pilotażowej oceny jej funkcjonowania w kilku klasach oraz pilotażowej oceny funkcjonowania programu w kilku społecznościach lokalnych w Polsce. W tej części artykułu skupię się na opisaniu pierwszego etapu.

Jedną z pierwszych decyzji, jaką musieli podjąć autorzy polskiej wersji dotyczyła wieku uczniów – odbiorców programu. W wersji amerykańskiej program adresowany jest do młodzieży będącej w wieku naszych gimnazjalistów. Jednak autorzy polskiej adaptacji uznali, że skoro FM są kontynuacją PDD (realizowanego w czwartych lub piątych klasach szkoły podstawowej) to powinny być realizowane bezpośrednio po ich zakończeniu, a zatem w klasach piątych lub szóstych.

Adaptacja wymagała odpowiedzi na pytanie: na ile sytuacje z życia gimnazjalistów przedstawione w wersji amerykańskiej są adekwatne do warunków życia polskiej młodzieży? Aby to sprawdzić zostały przeprowadzone badania. Badania obejmowały wywiady z uczniami, z rodzicami oraz obserwację zajęć w klasie.

Przeprowadzono cykl wywiadów grupowych z gimnazjalistami (10 osób w wieku 13-14 lat) oraz licealistami (10 osób w wieku 16-17 lat). Respondenci z gimnazjum byli proszeni o opisanie swoich codziennych doświadczeń w takich obszarach jak czas wolny, życie towarzyskie, miejsca spotkań, struktura grup młodzieżowych, zainteresowania, działalność w samorządzie uczniowskim, dostęp do różnych dóbr oraz sposoby zdobywania środków finansowych. Przedmiotem rozmów z licealistami była inicjacja alkoholowa – jej okoliczności oraz przebieg. Powodem wyboru do tych badań starszych nastolatków były względy etyczne. Uznaliśmy, że pytanie gimnazjalistów o picie alkoholu, mogłoby sugerować, że tego rodzaju doświadczenia są w ich wieku normą. Natomiast licealiści to młodzi ludzie, którzy w większości są już po inicjacji alkoholowej¹. Informacje uzyskane w wywiadach pozwoliły na zmodyfikowanie opowiadań i opracowanie ich dwóch wersji – w jednej z nich bohaterowie, podobnie jak w wersji oryginalnej są uczniami pierwszej klasy gimnazjum, natomiast w drugiej są uczniami klas szóstych szkół podstawowych – tak jak potencjalni odbiorcy programu. W tym momencie istotne stało się sprawdzenie jak odbierane są opowiadania. Respondentami w tym wypadku było szesnastu uczniów w wieku 11-12 lat, których losowo podzielono na dwie grupy i każdej z nich zaprezentowano jedną z wersji. Podobnie jak poprzednio, badanie miało charakter wywiadu grupowego, przeprowadzonego dziesięć dni po tym jak uczniowie otrzymali opowiadania. Celem wywiadu było dostosowanie słownictwa opowiadań do języka używanego przez polską młodzież oraz zebranie ocen na temat opowiadań.

Kolejny etap badań objął obserwację zajęć w klasie. Celem była ocena funkcjonowania scenariuszy, odbiór opowiadań przez uczniów, a także ocena funkcjonowania liderów rówieśniczych. Obserwacje zostały przeprowadzone w dwóch klasach szkoły podstawowej na próbie 36 uczniów².

Po przeprowadzeniu wywiadów grupowych z nastolatkami okazało się, że okoliczności oraz przebieg inicjacji alkoholowej wśród polskiej młodzieży są bardzo podobne do opisywanych w materiałach amerykańskich. Do inicjacji dochodzi często w trakcie spotkań domowych lub w dyskotekach oraz w plenerze – parki, podwórka – w towarzystwie rówieśników. To, co wymagało zmiany w polskiej wersji to realia życia polskich nastolatków, wśród których prowadzenie samochodu i zarabianie pieniędzy nie jest tak powszechne jak w Stanach.

Jeśli chodzi o odbiór opowiadań to okazało się, że młodzież lepiej identyfikuje się ze starszymi bohaterami – uczniami gimnazjum niż szóstoklasistami. Mniej dziwi ich spożywanie alkoholu przez gimnazjalistów niż uczniów szkoły podstawowej.

Po przeprowadzeniu obserwacji zajęć w klasie okazało się, że są elementy wymagające korekty i takie, które jej nie potrzebują. Bardzo dobrze były odbierane opowiadania. Także liderzy młodzieżowi radzili sobie z prowadzeniem zajęć w niewielkich grupach. Zmiany natomiast wymagały poszczególne instrukcje przeznaczone dla liderów, które nie były wystarczająco dla nich jasne. Kolejnych modyfikacji wymagały niektóre elementy scenariusza zajęć, ponieważ utrudniały dyskusję między nauczycielem a uczniami oraz ograniczały możliwość prezentowania poglądów przez uczniów. Jak to ujęli autorzy: niektóre z pytań, jakie nauczyciel miał zadać uczniom w czasie zajęć były tak sformułowane, że można było udzielić na nie wyłącznie „jedynie słusznej odpowiedzi”. Innym elementem scenariuszy, które zostały źle ocenione przez uczniów, było zadanie polegające na podawaniu wyłącznie negatywnych konsekwencji picia alkoholu³.

W wyniku przeprowadzonych i częściowo opisanych powyżej badań wprowadzono do programu kilka istotnych zmian. Po pierwsze – bohaterowie opowiadań to uczniowie gimnazjum. Po wtóre – zmiana realiów ich życia. Po trzecie – scenariusze zajęć w klasie zostały zmodyfikowane w taki sposób, aby umożliwić dyskusję i pozwolić uczniom na samodzielne wyciąganie i formułowanie wniosków. W materiałach dla rodziców, zasady obowiązujące w rodzinie zostały sformułowane w sposób bardziej „miękki”, tak by rodzice w większym stopniu je akceptowali.

Przypisy

ejszym