Edukacja zdrowotna w wychowaniu fizycznym – szanse i bariery

Sport często traktowany jest jako wartościowa alternatywa dla zachowań ryzykownych, a wychowanie fizyczne może nie tylko zapewnić uczniom określoną dawkę ruchu, lecz także służyć realizacji szerszych zadań wychowawczych, do jakich należy kształtowanie społecznych umiejętności. Dlatego warto określić warunki, które muszą wziąć pod uwagę organizatorzy takich działań, aby mogły one spełnić swoje zadanie.

Edukacja zdrowotna jako element wychowania fizycznego nie jest nowością, jednak ciągle budzi kontrowersje. Szkolenia przygotowujące nauczycieli do prowadzenia edukacji zdrowotnej zaczynają się najczęściej od zarzutów, że błędem było włączenie tej problematyki do wychowania fizycznego, przy założeniu, że część zajęć będzie się odbywała w systemie klasowo-lekcyjnym.

Kilka argumentów na rzecz tego rozwiązania

Zacznijmy nasze rozważania od aktualnego problemu jakim jest zapobieganie agresji na stadionach. Niebezpieczne, agresywne zachowania kibiców budzą obawy i skłaniają do podejmowania doraźnie działań profilaktycznych w szkołach. Przykładem może być stworzony w Chorzowie program „Bezpiecznie kibicuję – mądrze dopinguję. Młody kibic”, który został wyróżniony na ogólnopolskim konkursie „Bezpieczeństwo imprez sportowych”.
Inicjatywy takie są oczywiście wartościowe, jednak można mieć wątpliwość czy krótkie programy okazjonalne mogą skutecznie rozwiązać problemy mające stały charakter. Ponieważ nie są to zjawiska przejściowe, zapobieganie różnego rodzaju agresywnym zachowaniom w trakcie uprawiania sportu i uczestniczenia w imprezach sportowych powinno być stałym elementem edukacji. W podstawie programowej określającej problematykę, którą należy przepracować z uczniami w ramach edukacji zdrowotnej na zajęciach z wychowania fizycznego, jest m.in. radzenie sobie z negatywnymi emocjami. Nauczyciel ma możliwość zdecydowania wspólnie z uczniami na jakich przykładach to zagadnienie będzie realizowane, można więc uwzględnić na swoich zajęciach problematykę negatywnych emocji towarzyszących spotkaniom i zajęciom sportowym.

Każdy z uczniów na lekcjach wychowania fizycznego, czy szkolnych zawodach uczestniczy w sytuacjach, w których występuje rywalizacja zarówno indywidualna jak i grupowa. Rywalizacja w naturalny sposób podnosi poziom emocji, często wyzwala przykre uczucia i agresywne reakcje. Złośliwe komentarze pod adresem uczniów mniej sprawnych ruchowo nie należą do rzadkości, szczególnie w sytuacji, gdy ich niepowodzenie łączy się z przegraną całego zespołu.
Należy się więc spodziewać, że uczniowie uznają tę problematykę za ważną i zechcą o tych problemach porozmawiać. W trakcie dyskusji, pracy w grupach czy poprzez realizację projektów, rozmawiając z kolegami, a także ekspertami, psychologami uczniowie mogą dowiedzieć się o uwarunkowaniach agresywnych zachowań towarzyszących sytuacjom opartym na rywalizacji, lepiej zrozumieć mechanizm powstawania takich, a nie innych reakcji wtedy gdy dzielimy świat na „swoich” i „obcych” (antagonizmy podwórkowe, pomiędzy klasami czy kibicami różnych klubów sportowych). Uczniowie mogą wspólnie zastanowić się nad potrzebą i sposobami zapobiegania niekontrolowanym zachowaniom (co mogę zrobić sam, jakiej pomocy oczekuję od dorosłych, w tym od służb porządkowych) np. wypracowywać atrakcyjne formy kibicowania pozbawione elementów wrogości wobec przeciwników.
Warto spytać uczniów co i jak wpływa na ich samopoczucie na zajęciach opartych na rywalizacji oraz zastanowić się wraz z nimi, co pozwala radzić sobie z negatywnymi emocjami. Jest to naturalna sytuacja, związana z osobistymi doświadczeniami, która pomaga uczniom w nabywaniu umiejętności psychospołecznych, co przyczynia się równocześnie do zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym, o których mówimy.

Postulat, aby nauczyciele wychowania fizycznego zaangażowali się w rozwijanie umiejętności psychospołecznych uczniów pojawiają się w wypowiedziach środowiska naukowego uczelni wychowania fizycznego. Andrzej Krawański (AWF w Poznaniu) formułuje to następująco: Nauczyciel i uczeń muszą dostrzec pozabiologiczną i pozasportową sferę oddziaływania procesu edukacji fizycznej. Należy uświadomić uczniowi, że celem lekcji nie jest np. pokonanie przeszkody na sali czy w terenie, lecz pokonanie lęku, podjęcie samodzielnej decyzji, ocena ryzyka¹⁾. W tym sformułowaniu warto podkreślić, że oczekiwane zmiany świadomości dotyczą także uczniów, którzy mają być aktywnymi uczestnikami procesu edukacyjnego.
Nauczyciele uczestniczący w szkoleniach przygotowujących ich do realizacji edukacji zdrowotnej, za podstawowy argument przeciwko wprowadzeniu jej w postaci wydzielonych lekcji w ramach wychowania fizycznego, uważają, że uczniowie wolą zajęcia ruchowe i nie będą chcieli tej zmiany. Zgodnie z sugestią cytowanego autora, zadaniem szkoły, jest pokazać uczniom, że dzięki uczestnictwu w lekcjach wychowania fizycznego mogą zyskać znacznie więcej niż tylko pogimnastykować się, pobiegać czy pograć w piłkę – mogą zdobyć umiejętności, które przydatne są także w innych dziedzinach życia. Muszą jednak wiedzieć, że to nie dzieje się automatycznie, niezbędna jest refleksja, dyskusja, wymiana myśli, a więc inne zajęcia niż te, które zwykle mają miejsce na sali gimnastycznej.
Takiej świadomości brakuje jednak również nauczycielom. Zdaniem A. Krawańskiego, nauczyciele wychowania fizycznego deklarują swoje zdecydowane zainteresowanie sprawami zdrowia uczniów, ale równocześnie mają przekonanie, że ich wszelkie działania w sposób automatyczny spełniają funkcje prozdrowotne²⁾. Są to przekonania mające charakter życzeniowy i w praktyce zwykle się nie sprawdzają. Przykładem tego mogą być nie tylko opisane wyżej zjawiska agresji towarzyszące imprezom sportowym, ale również wyniki badań dotyczące niskiej aktywności fizycznej polskiego społeczeństwa³⁾.
Nauczyciele wychowania fizycznego są w dużym stopniu zgodni, że ich prawdziwy sukces to zachęcenie uczniów do aktywności fizycznej w dorosłym życiu. Równocześnie badania wykazują, że nawet wśród studentów stanowiących grupę najlepiej wykształconych, a równocześnie młodych ludzi, którzy jeszcze niedawno uczęszczali do szkoły, aktywność fizyczna nie należy do preferowanych form w czasie wolnym⁴⁾. Warto się więc wziąć pod uwagę, że w ramach edukacji zdrowotnej można będzie lepiej przygotować uczniów do świadomego, przemyślanego podejmowania decyzji ważnych dla zdrowia.

Podsumowując można powiedzieć, że edukacja zdrowotna zarówno rozszerza ofertę szkoły o obszary wartościowe dla ucznia, ale równocześnie daje nauczycielowi szansę wykonywania swoich zadań w sposób pełniejszy, bardziej skuteczny, a więc dający większą satysfakcję z własnej aktywności zawodowej. W wypadku nauczycieli wychowania fizycznego ta satysfakcja jest szczególnie istotna, ponieważ związanie się z działalnością rekreacyjno-sportową wynika u nich najczęściej z prawdziwej pasji.

Co może pomóc w realizacji edukacji zdrowotnej

Na poziomie szkoły – wsparcie dyrekcji

Skoro wielu nauczycieli wychowania fizycznego nie czuje się jeszcze odpowiednio przygotowanych, a przez to także zmotywowanych do realizowania edukacji zdrowotnej bardzo wiele zależy od dyrektora szkoły: czy rzeczywiście docenia tą problematykę, jest zainteresowany podejmowaniem rzeczywistych działań na rzecz zdrowia uczniów a szczerzej zdrowia społecznego, czy nie zadowala się poziomem deklaratywnym w tym zakresie. Poziom realizacji edukacji zdrowotnej, zależny będzie od tego, na ile dyrektor gotowy jest wspierać nauczyciela wychowania fizycznego w wykonywaniu nowego zadania, stworzy mu odpowiednie warunki tj. znajdzie wolną salę lekcyjną dla nauczyciela WF, a także będzie pośrednikiem w nawiązywaniu jego współpracy z innymi nauczycielami. Nauczyciel wychowania fizycznego może być inicjatorem działań ogólnoszkolnych dotyczących aktualnych problemów z zakresu zdrowia, ponieważ edukacja zdrowotna jest zadaniem wielu nauczycieli różnych przedmiotów. Omawiany na początku problem agresji towarzyszącej często wydarzeniom sportowym, mógłby być jednym z takich zagadnień. Wspomniany wyżej mechanizm dzielenia świata na „swoich” i „obcych” bliski jest problemom tolerancji, uprzedzeń, analizowanych w ramach edukacji obywatelskiej. Znalezienie wspólnego mianownika dla tej problematyki sprzyjałoby wzmacnianiu poszczególnych działań. Dostrzeżenie, że problematyka zawarta w edukacji zdrowotnej może być elementem spajającym ważne zadania wychowawcze i profilaktyczne szkoły, pozwoli nadać im zintegrowany, systemowy i systematyczny charakter.

Na poziomie klasy – podejmowanie działań odpowiadających na potrzeby uczniów

Jak wynika z moich doświadczeń ze szkoleń dla nauczycieli wychowania fizycznego, bardzo wyraźną barierę w podejmowaniu nowego zadania stanowi przekonanie, że uczniowie nie zainteresują się problematyką prozdrowotną. Jednak   poproszeni o zapoznanie z zapisami podstawy programowej i przeprowadzenie diagnozy mającej określić, które zagadnienia najbardziej ich ciekawią, nauczyciele byli zaskoczeni poważnym stosunkiem uczniów do diagnozy potrzeb. Zauważyli, że uczniowie są zadowoleni, że ktoś pyta ich o zdanie. Ponadto nauczyciele podkreślali, że młodzież potrafi określić swoje preferencje uznali więc diagnozę potrzeb uczniów za dobry krok ułatwiający rozpoczęcie pracy. Pojawiły się jednak kolejne wątpliwości: czy można poświęcić większą ilości czasu (lekcji) na zagadnienia interesujące uczniów. Nauczycielom trudno było pogodzić się z założeniem, że to uczniowie w dużym stopniu zadecydują o tym czego będą dotyczyły zajęcia z edukacji zdrowotnej. Czyli, o czym będą się uczyć, tzn., które zagadnienia będą potraktowane bardziej, a inne mniej szczegółowo. W trakcie dyskusji pojawiły się głosy, że powinno się odgórnie, arbitralnie określić, w jakim zakresie należy przepracować z uczniami poszczególne zagadnienia z podstawy programowej. Dorosłym towarzyszy przeświadczenie, że to oni lepiej wiedzą co jest młodym potrzebne, co jest ważne dla ich pomyślnej przyszłości. Jest w tym dużo racji, jednak nie do końca. Należy wziąć pod uwagę fakt, że nauka ta przypada na okres dojrzewania, okres „wyjątkowej odporności” na moralizatorstwo. Na tym etapie rozwojowym szczególnego znaczenia nabiera proces   kształtowania poczucia tożsamości oraz potrzeba usamodzielniania się dziecka. Możemy mu pomóc tworząc warunki pozwalające mu uwierzyć, że sam, bez podpowiedzi dorosłych, potrafi rozsądnie oceniać co pomaga a co zagraża jego zdrowiu i rozwojowi, a przede wszystkim, aby chciał się nad tym zastanawiać także w codziennym życiu, nie tylko na lekcji .

Ponadto trzeba zdać sobie sprawę, że czas przeznaczony na edukację zdrowotną nie pozwoli nam na przepracowanie poszczególnych zagadnień ze szczegółami, więc często będzie możliwe tylko zasygnalizowanie, zainteresowanie konkretnym zagadnieniem. Sukcesem będzie, jeśli jakieś zagadnienie na tyle uczniów zainteresuje, że zechcą sami szukać informacji na ten temat. Aby ten cel osiągnąć trzeba na zajęciach z edukacji zdrowotnej poświęcić uwagę przede wszystkim zagadnieniom interesującym ucznia.

Na poziomie systemowym – wprowadzenie zmian w kształceniu nauczycieli wychowania fizycznego

Bardzo pozytywnie należy ocenić fakt, że o konieczności zmian w kształceniu nauczycieli wychowania fizycznego, które dotyczą m.in. przygotowania ich do rozwijania umiejętności psychospołecznych uczniów, mówią pracownicy naukowi AWF-ów⁵⁾. O tym, że zmiany te są konieczne świadczą wyniki badań dotyczące umiejętności społecznych studentów AWF, które porównywano z wynikami studentów innych uczelni. Wybrano do badania skalę mierzącą znajomość reguł społecznych. Badania wykazały, że najwyższe wyniki w tym zakresie uzyskali studenci uczelni pedagogicznej, wyniki w normie dotyczyły uczelni artystycznych, medycznych, rolniczych i uniwersytetu, natomiast najniższe uzyskali studenci AWF⁶⁾. Te wyniki są o tyle znaczące, że nauczyciel wychowania fizycznego powinien przecież pomóc uczniom w stosowaniu się do reguł nie tylko w grach zespołowych, stosowaniu zasad fair play, ale także w takich sytuacjach społecznych jak zawody sportowe, mecze itp. Aby to było możliwe musi w większym stopniu rozwijać własne umiejętności społeczne.

Zmiany w przygotowaniu nauczyciela wychowania fizycznego do jego szerokich zadań dydaktyczno – wychowawczych są bardzo potrzebne i nowa podstawa programowa może zmobilizować do wprowadzenia tych zmian szybciej niż najbardziej przekonywujące wyniki badań.

Organizacja sportu jako propozycji zagospodarowania czasu wolnego

Cele edukacji zdrowotnej to m.in. zachęcenie uczniów do aktywnego stylu życia. Dla jego osiągnięcia konieczna jest nie tylko edukacja, ale tworzenie warunków do uprawiania aktywności fizycznej, zwiększenie dostępności do oferty jaką daje sport. Jak wynika z doświadczeń międzynarodowych wymaga to spełnienia następujących warunków:⁷⁾

1. Dopuszczanie do uczestnictwa w sporcie nie tylko osób utalentowanych – kryterium uczestnictwa powinno być zainteresowanie ucznia, a nie jego predyspozycje.
2. Tworzenie jak najszerszej, zróżnicowanej oferty różnych form aktywności sportowej.
3. Włączenie uczniów w planowanie, organizację i realizację imprez sportowych.
4. Organizowanie nie tylko zawodów opartych na rywalizacji, ale również imprez sportowych, turniejów rodzinnych, festiwali, plebiscytów fair play i in.
5. Poszukiwanie różnych form dofinansowywania uczestnictwa osób, dla których barierą są koszty uprawiania sportu.

Przy spełnieniu tych warunków sport staje się szeroko dostępny i może być traktowany jako atrakcyjna alternatywa zachowań ryzykownych spełniająca istotną rolę w profilaktyce.

Autorka jest psychologiem, współtwórczynią polskiej koncepcji szkoły promującej zdrowie, w latach 2000-2009 koordynatorką Sieci Szkół Promujących Zdrowie w Polsce. Współautorka publikacji dotyczących okresu dojrzewania, promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej w szkole, prowadzi szkolenia z tego zakresu. Aktualnie członek Stowarzyszenia „Kilim kultur”.