„Dziecko – teatr – świat. Ponad barierami”

W 2010 r. warszawski Teatr Baj we współpracy z norweskimi partnerami Grusomhetens Teater oraz Oslo Teatersenter, zrealizował projekt „Dziecko – teatr – świat. Ponad barierami”, na który złożyły się spektakl „Świat Garmanna” oraz nawiązujące do jego treści warsztaty dla młodych widzów. W artykule prezentujemy zebrane w badaniach ewaluacyjnych opinie polskich nauczycieli¹⁾.

Spektakl jest adaptacją książek norweskiego pisarza i grafika Stiana Holego „Lato Garmanna”, „Ulica Garmanna” oraz „Sekta Garmanna”, które poruszają problemy przemijania, starości i śmierci, budowania relacji z rówieśnikami i z osobami starszymi. Opowiada o chłopcu (tytułowym Garmannie) ukazując jego reakcje na świat rodziców, ludzi starszych i rówieśników. Bohater odkrywa te światy dzieląc się obserwacjami i zadając „dziwne” pytania. Uczy się budowania relacji z osobami starszymi, jak i z rówieśnikami oraz staje przed wyzwaniami, np. konfrontując się ze swoimi lękami.
W ramach projektu odbyło się 17 pokazów „Świata Garmanna” w Polsce i 4 w Norwegii. Celem zajęć warsztatowych po spektaklach było wzmocnienie, przedłużenie i pogłębienie działania spektaklu. Warsztaty miały być okazją do powtórzenia pytań ze „Świata Garmanna” i odniesienia ich do konkretnego środowiska, w którym żyją mali widzowie. Teatr miał pomóc w określaniu własnego miejsca w świecie (…) jako (…) bezpieczne medium, które każe szukać odpowiedzi na trudne pytania również poza, ponad słowami²⁾. Z opracowanego scenariusza warsztatów korzystali zatrudnieni w ramach projektu instruktorzy, a także nauczyciele warszawskich szkół, którzy przeprowadzali zajęcia dla uczniów.

Informacje o badaniu

Spektakl i warsztaty ewaluowano za pośrednictwem ankiet adresowanych do nauczycieli, którzy opiekowali się poszczególnymi grupami młodych widzów. Respondentów poproszono, aby na podstawie własnych doświadczeń zawodowych i wiedzy pedagogicznej dokonali oceny ewentualnego wpływu udziału uczniów w przedstawieniu na sposób postrzegania przez nich świata. Ten cel badawczy nie został zoperacjonalizowany w sposób szczegółowy, tak aby z góry nie ukierunkowywać badanych. Autorom projektu zależało bowiem, aby zidentyfikować także te obszary ewentualnego oddziaływania, które pierwotnie nie były zakładane. Ankiety służyły także ocenie przygotowania warsztatów, autoewaluacji pracy badanych oraz sprawdzeniu zakładanych przez autorów efektów – wpływu zajęć na uczestników.

Spektakl ewaluowano ponadto za pośrednictwem wywiadów grupowych z dziećmi będącymi tylko widzami przedstawienia (5 grup – bezpośrednio po przedstawieniu) i uczestniczącymi także w warsztatach organizowanych po spektaklu (11 grup). Wszystkie wywiady nagrano i poddano transkrypcji³⁾.

Wdrożeniem badań zajmowali się przedstawiciele realizatorów projektu „Dziecko – teatr – świat. Ponad barierami”. Ankiety miały charakter anonimowy; łącznie zebrano 48 kwestionariuszy. Badania przeprowadzono w październiku i listopadzie 2010 r. Opracowaniem i analizą danych zajęli się ewaluatorzy zewnętrzni.

Wybrane wyniki

Nauczyciele zostali poproszeni o ocenę różnych aspektów przedstawienia na skali od 1 – „bardzo źle” do 5 – „bardzo dobrze”. W odpowiedziach badanych dominowały wskazania na dwie najwyższe wartości skali. Najwięcej takich ocen odnosiło się do poziomu artystycznego – 97,9%. W 95,8% przypadków czwórkę lub piątkę zakreślono dokonując ewaluacji: gry aktorów, animacji multimedialnych, scenografii, oprawy muzycznej, zainteresowania uczniów przedstawieniem oraz zadowolenia młodych widzów z udziału w przedstawieniu. Dwie najwyższe noty wskazało 91,7% pytanych w odniesieniu do treści zawartych w spektaklu ewaluowanych z perspektywy ich użyteczności w pracy pedagogicznej, a 89,6% w przypadku adekwatności przedstawienia do polskich realiów.

Nikt spośród pytanych oceniających spektakl nie wskazał na najniższą ocenę, w odniesieniu do trzech kategorii pojawiły się dwójki, w pozostałych przypadkach najniższe wskazania to trójki. Wartości średnich arytmetycznych wahały się w przedziale od 4,3 (treści zawarte w spektaklu ewaluowane z perspektywy ich użyteczności w pracy pedagogicznej) do 4,9 (gra aktorów).

Wyniki te znalazły potwierdzenie w wywiadach z dziećmi. Młodzi respondenci mówili, że generalnie spektakl im się podobał. Główny bohater postrzegany był jako postać sympatyczna, zabawna, uczynna, grzeczna, wesoła, ciekawa świata. Z jednej strony odbierany był jako osoba raczej nieśmiała (ale nie w znaczeniu pejoratywnym), zaś z drugiej jako odważny chłopiec, który potrafił podjąć ryzyko, przezwyciężył swoje lęki. Uczestnicy wywiadów odnajdywali postacie ze spektaklu wokół siebie: w najbliższej rodzinie, wśród rówieśników.

Nauczyciele zostali poproszeni o wyrażenie opinii na temat ewentualnego wpływu uczestnictwa uczniów w spektaklu na sposób postrzegania przez nich świata. Pytania dotyczyły tylko udziału w przedstawieniu – z wyłączeniem uczestnictwa w warsztatach. Zdaniem większości ankietowanych (68,8%) „Świat Garmanna” (w różnym stopniu) przyczynił się do zmiany sposobu postrzegania świata przez młodych odbiorców. Odpowiedzi „raczej nie” udzieliło 20,8% respondentów (nikt nie wskazał na „nie” lub „zdecydowanie nie”).

Nauczyciele odpowiadając na pytania otwarte poproszeni zostali o opisanie tego wpływu i przekazanie ewentualnych komentarzy dotyczących spektaklu. Z możliwości tej skorzystało 27 osób⁴⁾. Respondenci twierdzili, że „Świat Garmanna” przyczynił się do pogłębienia empatii, szacunku dzieci – wobec rówieśników (dostrzeganie różnych rodzajów przemocy – sprzeciw wobec nich; tolerancja dla odmienności) i osób starszych. Zwrócił ich uwagę na problem przemijania (starości i śmierci), budowania relacji z osobami starszymi (np. prowokował pytania o przyjaźń z dorosłymi), miał wymiar terapeutyczny – niwelując lęki (np.: „Uczennica przestała bać się kościotrupów. Uczeń opowiada chętnie o śmierci swojego ojca”; „Rozumieją, że można się bać, i że nie jest to wstyd”). Rozbudzał ciekawość, chęć poznawania świata. Dla nauczycieli spektakl stał się okazją do powrotu do własnego dzieciństwa.

W próbie znalazło się 70,9% respondentów, którzy podjęli się realizacji warsztatów. Ankietowani dokonując oceny zajęć i autoewaluacji posługiwali się, jak poprzednio, pięciopunktową skalą. Średnia arytmetyczna ocen użyteczności programu/scenariusza warsztatów to 4,3; taką samą wartość osiągnęła średnia w przypadku ewaluacji treści zawartych w programie/scenariuszu postrzeganych z perspektywy ich użyteczności w pracy pedagogicznej. Uśredniona ocena zainteresowania uczniów warsztatami oraz ich zadowolenia to, odpowiednio – 4,4 i 4,5. Ogólna ocena własnej pracy w trakcie warsztatów – 4,2.

Spośród 33 osób, które prowadziły warsztaty 20 pytanych uznało, że udział uczniów w zajęciach wpłynął na sposób postrzegania przez nich świata („tak” – 11 odpowiedzi, „raczej tak” – 9). Odmienną opinię wyraziło 3 badanych („raczej nie” – 2, „nie” – 1). Odpowiedź „trudno powiedzieć” wybrało 4 ankietowanych (brak danych odnotowano w 6 ankietach).

Opisywany przez nauczycieli wpływ to (łącznie 9 odpowiedzi): wzrost empatii i otwartości dzieci („Nie bały się opowiadać o trudnych dla nich sprawach”; „Dzieci bardzo się otworzyły, nawet te, które były postrzegane jako klasowe »milczki«”) – również na kooperację z innymi (udzielanie pomocy), dostrzeganie ludzi starszych; redukcja lęków związanych z przemijaniem i śmiercią. Zdaniem respondentów, zajęcia przyczyniały się do lepszej oceny dobrych i złych zachowań, rozbudzały ciekawość. Pisano także o zaangażowaniu uczestników w przebieg warsztatów.

Wywiady z dziećmi dostarczyły materiału częściowo ilustrującego/potwierdzającego opisywany przez nauczycieli wpływ spektaklu i warsztatów na postawy uczniów. Młodzi respondenci identyfikowali treści związane z przemocą i dokonywali ich negatywnej oceny. W trakcie dyskusji mówili o swoich obawach i lękach.

Przedstawione wyniki wskazują na obszar możliwych zmian, które mogły dokonać się w postawach młodych widzów pod wpływem spektaklu i zajęć warsztatowych. Oczywiście zastosowana metodologia ewaluacji nie upoważnia do wysuwania dalej idących wniosków (wymagałoby to wykorzystania bardziej skomplikowanych i zarazem kosztownych procedur badawczych) i pozwala jedynie na formułowanie hipotez na temat kierunku (ewentualnych) zmian. Zaprezentowane dane mogą jednak stanowić inspirację do poszukiwania skutecznych rozwiązań edukacyjno-profilaktycznych bazujących nie tylko na pedagogice, ale wykorzystujących także sceniczne formy oddziaływań.

oprac. JAC