Jak dzieci i młodzież w Polsce korzystają z Internetu, czym jest nadmierne używanie i czy ryzyko problemu jest realne?

Wzrastającej popularności Internetu towarzyszą coraz częściej stawiane pytania o korzyści i zagrożenia związane z funkcjonowaniem dzieci, młodzieży i osób dorosłych w środowisku wirtualnym. Jednym z dyskutowanych problemów jest nadmierne korzystanie z sieci, popularnie określane mianem „uzależnienia od Internetu”.

Dzieci i młodzież w sieci

Z badań przeprowadzonych w ramach Diagnozy Społecznej wynika, że posiadanie dzieci w wieku szkolnym jest najważniejszym czynnikiem sprzyjającym posiadaniu w domu zarówno komputera, jak i Internetu. Do korzystania z Internetu może więc zachęcać dzieci, poza atrakcyjnością samego medium, aprobująca postawa rodziców.
Wyniki przytoczonych badań pokazują, że nawet jeśli rodzice sami nie należą do grupy aktywnych internautów, to często są przekonani o pożytkach płynących z korzystania z Internetu przez dzieci i młodzież. Przekonanie o potrzebie korzystania z Internetu, widoczne wśród rodziców, może napawać optymizmem. Powstaje jednak pytanie, czy kształtując w dzieciach potrzebę korzystania z Internetu, mamy jednocześnie wiedzę o tym, do czego i jak dzieci go wykorzystują?

Z badań przeprowadzonych w Polsce w 2008 r. wynika, że korzystanie z Internetu rozpoczynają coraz młodsze dzieci – aż 16% przed ukończeniem 4 r.ż., 58% między 5 a 9 r.ż, 23% między 10 a 12 r.ż., a jedynie 3% między 13 a 15 r.ż. Korzystanie z Internetu wydaje się obecnie naturalnym i nieodłącznym elementem codziennego życia dziecka. Badania przeprowadzone w 2010 roku, z udziałem dzieci w wieku od 9 do 16 r.ż. pochodzących z 25 krajów Unii Europejskiej, w tym i z Polski, pokazują, że niemal 93% dzieci wchodzi do sieci przynajmniej raz w tygodniu, z czego aż 60% korzysta z Internetu codziennie lub prawie każdego dnia. Dzieci i młodzież najczęściej korzystają z dostępu do Internetu w domu (87%, w tym we własnym pokoju 49%) i szkole (63%). Przy tym stanowią grupę bardzo aktywnych użytkowników, deklarujących wykorzystywanie Internetu w różnorodny sposób. Wśród głównych typów aktywności dzieci zarysowują się przede wszystkim dwa – nauka szkolna (taki cel deklaruje 85% badanych) oraz rozrywka (83% – granie w gry, 76% – oglądanie filmów i klipów wideo, 62% – utrzymywanie kontaktów towarzyskich za pomocą komunikatorów, 39% zamieszczanie i dzielenie się z innymi osobami zdjęciami oraz w 31% wiadomościami, 31% – korzystanie z kamer internetowych, 31% korzystanie z serwisów p2p, 59% korzystanie z serwisów społecznościowych).

Warto przy tym zauważyć, że aktywność dzieci w Internecie przybiera często także twórczy charakter, jak choćby tworzenie blogów i stron internetowych, w tym dzielenie się z innymi własnymi wytworami. Jak zauważa Batorski „oprócz dużych firm i głównych portali, to młodzież i osoby uczące się tworzą polski Internet i jego zawartość”. Trudno nie przyznać autorowi racji, dodając przy tym, że korzystanie z Internetu ma charakter prorozwojowy, poszerza zakres wiedzy i kompetencji najmłodszych użytkowników Internetu.

Skala problemu nadmiernego używania Internetu

Doceniając korzyści płynące z korzystania z Internetu warto jednak zwrócić uwagę na niepokojące dane płynące z cytowanych wcześniej badań, obejmujących dzieci korzystające z Internetu w UE. Wynika z nich, że 30% dzieci w wieku od 11 do 16 r.ż. deklaruje, że zdarzyło się im „dość często” lub „bardzo często” używać Internetu nadmiernie, co w opinii dzieci oznacza jednoczesne zaniedbywanie obowiązków szkolnych, snu i przyjaciół. Jak ocenić te dane w kontekście aktualnych badań nad zjawiskiem nadmiernego używania Internetu?

W literaturze obserwuje się dużą rozpiętość danych dotyczących rozpowszechnienia nadmiernego używania Internetu. Nieliczne badania prowadzone w tym obszarze pokazały, że nadmierne korzystanie może dotykać od 2 do 6% polskich internautów. Należy przy tym zauważyć, że przytoczone dane pochodzą z badań obejmujących przede wszystkim młodzież oraz osoby dorosłe. Skala omawianego problemu, szczególnie wśród młodszych użytkowników Internetu, może więc być niedoszacowana.

Z badań poświęconych korzystaniu z Internetu wynika, że większość użytkowników traktuje to medium w sposób pragmatyczny, celowy i funkcjonalny. Wyniki badań pokazują jednak wyraźnie, że wśród internautów obserwuje się także osoby nadmiernie angażujące się w korzystanie z sieci. Do tej grupy użytkowników można zaliczyć osoby, które tracą kontrolę nad czasem oraz sposobem używania Internetu. Traktują one sieć jako podstawową przestrzeń własnego funkcjonowania i spędzają w niej wiele godzin dziennie. Przejawiane przez użytkowników zaangażowanie w korzystanie z sieci związane jest także z negatywnymi konsekwencjami w realnym funkcjonowaniu.

Analiza literatury wskazuje na powtarzający się opis cech, charakteryzujących osobę nadmiernie korzystającą z Internetu:

• jest to najczęściej osoba młoda i raczej zamknięta w sobie (zwykle mężczyzna),
• mająca wysokie kompetencje w zakresie posługiwania się nowinkami technologicznymi,
• preferująca interaktywne formy spędzania czasu online (synchroniczne formy komunikacji online) i/lub wirtualne gry,
• chętnie pozostaje w sieci anonimowa, dzięki czemu czuje się w niej bezpiecznie,
• zyskuje subiektywne poczucie komfortu dzięki przekonaniu, że anonimowość chroni ją przed potencjalnym odrzuceniem ze strony innych internautów,
• w konsekwencji aktywnie poszukuje kontaktów społecznych i kreuje się na osobę kompetentną, towarzyską i atrakcyjną, czasami manipulując w tym celu opisem własnej tożsamości,
• bardzo często używa sieci, aby odwlec w czasie pracę lub inne ważne i pilne obowiązki, poprawić sobie nastrój lub zapomnieć o przykrych wydarzeniach, czy też odreagować stres,
• poza światem wirtualnym często jest to osoba samotna, o niskich kompetencjach społecznych, mająca niewielką sieć wsparcia społecznego lub też prawie całkowicie wyizolowana społecznie,
• zazwyczaj jest to osoba nieśmiała, mająca niską samoocenę, a także wykazująca deficyty w zakresie kompetencji, w konstruktywnym radzeniu sobie ze stresem.

Przestrzeń wirtualna pozwalająca na zaspokajanie istotnych potrzeb może więc być na tyle atrakcyjna dla osób o opisanej charakterystyce, że stanie się podstawowym środowiskiem, w którym osoby te będą chciały funkcjonować. Stanowi bowiem łatwo dla nich dostępne, efektywne i kuszące źródło pozytywnych wzmocnień – atrakcyjną alternatywę w stosunku do realnego świata i codziennych problemów. Dla części użytkowników jest ona na tyle atrakcyjna, że osoby te tracąc kontrolę nad własnym zachowaniem, spędzają w sieci większość dnia.

Obserwowany brak kontroli nad czasem korzystania z Internetu należy do najczęściej wymienianych w literaturze czynników, związanych z nadmiernym korzystaniem z Internetu. Warto jednak zauważyć, że nie jest to jedynie efekt fascynacji siecią, a przyczyna poważnych problemów w funkcjonowaniu tych osób, tj. negatywnych skutków nadmiernego korzystania z Internetu. Nie jest też tak, że korzystanie z sieci pochłania jedynie czas internauty. Poczucie komfortu psychicznego zyskiwane dzięki wirtualnym doświadczeniom jest bowiem pozorne i „kupowane” za bardzo wysoką cenę. Konsekwencje nadmiernego używania Internetu mogą dotyczyć różnych obszarów realnego funkcjonowania użytkownika, zarówno odnoszących się do świata społecznego, jak i funkcjonowania samej osoby.

Wymienione w tabeli negatywne skutki nadmiernego używania Internetu nie stanowią wyczerpującej listy objawów obserwowanego zjawiska. Ukazują jednak możliwe negatywne konsekwencje związane z nadmiernym używaniem Internetu, stworzone na podstawie dostępnej literatury. Prezentacja tej listy ma na celu ukazanie złożoności omawianego problemu i wskazanie jego różnorodnych skutków.

Lepiej zapobiegać niż leczyć

Śledząc doniesienia pojawiające się w mediach, dotyczące efektów korzystania z Internetu, można niekiedy odnieść błędne wrażenie, że samo posiadanie dostępu do sieci negatywnie wpływa na jakość funkcjonowania dzieci, młodzieży czy osób dorosłych. Wydaje się jednak, że mówienie o ogólnym negatywnym wpływie Internetu na jakość funkcjonowania jego użytkowników jest nieuprawnione. Kwestią kluczową dla zjawiska nadmiernego używania Internetu jest sposób, w jaki zasoby i możliwości Internetu są wykorzystywane przez użytkowników, a także motywacja do korzystania z sieci w określony sposób.

Jako opiekunowie dzieci i młodzieży nie jesteśmy bezradni wobec tego, jak nasi podopieczni wykorzystują Internet. Tym bardziej więc nie powinniśmy pozostawać obojętni wobec niepokojących sygnałów wskazujących niefunkcjonalne korzystanie z Internetu przez dzieci i młodzież. Co warto zrobić, aby zapobiec negatywnym konsekwencjom?

Przede wszystkim podejmować aktywną rolę „przewodnika” dziecka rozpoczynającego swoją „przygodę” z Internetem. Uczyć celowego i użytkowego korzystania z niego poprzez wprowadzanie zasad bezpiecznego przebywania w sieci w określonych ramach czasowych. Wzmacniać zasoby dziecka, wspierać i uczestniczyć w jego rozwoju w różnych obszarach – ucząc je m. in. konstruktywnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych, działania celowego w ogóle (nie tylko w kontakcie z siecią), rozwijając kompetencje społeczne, rozbudzając zainteresowania i zachęcając do aktywnej eksploracji własnego naturalnego otoczenia.

Warto przy tym pamiętać, że wielu zachowań, w tym nawyków związanych z korzystaniem z Internetu dzieci uczą się od własnych opiekunów. W tym kontekście istotne jest, abyśmy sami potrafili z niego korzystać funkcjonalnie i użytkowo. Podejmowanie się roli „przewodnika” dziecka w świecie, nie tylko w świecie Internetu, wymaga czasu i zaangażowania w jego życie. I choć stwierdzenie to może z pozoru wydawać się banalne, to w kontekście informacji mówiących o dzieciach spędzających w Internecie samodzielnie kilka godzin dziennie przestaje takim być. Zachęcanie dzieci do korzystania z Internetu nie powinno przyjmować takich form jak np. sadzanie go przed ekranem telewizora – choć jest to wygodne i łatwe zorganizowanie mu wolnego czasu. To prosta droga do wykształcenia w dziecku przekonania, że świat wirtualny jest atrakcyjniejszy niż realny. W konsekwencji może to spowodować, że zasadniczym miejscem aktywności dziecka stanie się przestrzeń wirtualna, a skutki takiego stanu rzeczy będą niestety negatywne i jak najbardziej realne. Dlatego warto zadbać, aby rozważnie i dyskretnie kontrolowany przez dorosłych pobyt dziecka w sieci stał się kolejnym narzędziem poznawania świata oraz budowania relacji i więzi społecznych, jakim dysponują dzieci i młodzież.

Negatywne konsekwencje nadmiernego używania Internetu

Źródło: oprac. własne na podst. K. Kaliszewska, Nadmierne używanie Internetu. Charakterystyka psychologiczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007.

Bibliografia podana przez Autorkę dostępna jest w redakcji.

Autorka jest doktorantką w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.