Działania z zakresu redukcja szkód w Europie
W jednym z ostatnich numerów Remedium zaprezentowałem dane dotyczące zgonów z powodu narkotyków. Do działań mających na celu przeciwdziałanie zgonom z powodu używania substancji psychoaktywnych zalicza się programy redukcji szkód. W niniejszym numerze przedstawię projekty z zakresu redukcji szkód, a w następnym wyniki ogólnopolskich badań odbiorców programów redukcji szkód, realizowanych co dwa lata od 2008 r.
Pojawienie się epidemii zakażeń HIV wśród osób używających narkotyków spowodowało wprowadzenie nowych działań z zakresu przeciwdziałania narkomanii, których głównym zadaniem była nie abstynencja, ale ograniczenie szkód takich jak m.in. zakażenia HIV. Od tego czasu rozwijają się w Europie programy nastawione na redukcję szkód. W ramach tych działań uwzględnia się szeroko pojmowane zdrowie i potrzeby społeczne osób używających narkotyki, w tym zwłaszcza osób społecznie wykluczonych. Do interwencji redukcji szkód zaliczamy przed wszystkim: leczenie substytucyjne uzależnienia od opioidów, programy wymiany igieł i strzykawek oraz innego sprzętu stosowanego do iniekcji. Celem tych działań jest zapobieganie zgonom z powodu przedawkowania oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. W ramach redukcji szkód prowadzi się również pracę środowiskową, promocję zdrowia, edukację oraz pomoc socjalną. Programy redukcji szkód starają się pomóc klientom nie wymagając od nich zaprzestania używania substancji psychoaktywnych. Redukcja szkód dotyczy szerokiej grupy zachowań i szkód, również tych związanych ze spożywaniem alkoholu oraz rekreacyjnym używaniem narkotyków. Dla osób używających narkotyków syntetycznych, czy to problemowo czy rekreacyjnie działają programy w klubach, dyskotekach czy na imprezach plenerowych. W Polsce tego typu programy nazywane są programami partyworkingowymi i w przeciwieństwie do programów ulicznych streetworkinogowych adresowanych przed wszystkim do iniekcyjnych użytkowników narkotyków nie oferują one igieł i strzykawek.
Na poziomie europejskim w 2003 r. Rada Europejska zaleciła państwom członkowskim UE wprowadzenie polityki i działań interwencyjnych ukierunkowanych na redukcję i naprawianie szkód zdrowotnych związanych z uzależnieniem od narkotyków. Cztery lata później Komisja Europejska potwierdziła w sprawozdaniu uzupełniającym z 2007 r., że profilaktyka i redukcja szkód związanych z narkotykami stanowi cel w zakresie zdrowia publicznego. Redukcja szkód jest elementem europejskiej strategii antynarkotykowej, jak również planów działań. Stanowi ona element zrównoważonego podejścia do problemu narkotyków i narkomanii, co oznacza, iż działania z zakresu redukcji popytu na narkotyki (profilaktyka, leczenie, postrehabilitacja oraz właśnie redukcja szkód) są równie ważne jak redukcja podaży na narkotyki (działania policji i innych służb przeciwko przestępczości narkotykowej). Należy podkreślić, że zgodnie z ostatnim Sprawozdaniem rocznym Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii opublikowanym w listopadzie 2012 r. krajowe polityki antynarkotykowe w coraz większym stopniu uwzględniają cele związane z redukcją szkód, określone w europejskiej strategii w zakresie narkotyków. W Polsce nowelizacja Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii zapisała redukcję szkód jako element polityki państwa, a tego typu działania są jednym z priorytetów Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii 2011–2016.
Leczenie substytucyjne
Najbardziej powszechnym rodzajem leczenia uzależnienia od opioidów w Europie jest leczenie substytucyjne, które często łączone jest z oferowaniem dodatkowego wsparcia jak opieka psychospołeczna, czy pomoc socjalna. Pierwszym krajem, który wprowadził leczenie substytucyjne w Europie – już w latach 60. – była Szwecja. Jednakże liczba programów w tym kraju jest niewielka. Całkowita liczba osób używających opioidów, które korzystają z leczenia substytucyjnego w Unii Europejskiej, Chorwacji, Turcji i Norwegii, szacowana jest na około 709 tys. osób (698 tys. w przypadku państw członkowskich UE) w 2010 r. Ostatnie dane pokazują na wzrost w stosunku do 2008 r. (650 tys.) oraz 2005 r. (ok. 500 tys.). Najszybsze tempo nowych pacjentów odnotowano w 12 nowych krajach Unii Europejskiej. W krajach tych liczba pacjentów objętych leczeniem substytucyjnym wzrosła z 7,8 tys. w 2003 r. do 20,4 tys. w 2010 r. – największy w Estonii (16-krotny wzrost z 60 do ponad 1000 pacjentów, chociaż nadal leczenie to dociera zaledwie do 5% osób używających opioidów w formie iniekcji). Najmniejszy wzrost zgłosiły Litwa, Węgry i Słowacja. Ostatnie dane EMCDDA pokazują, że średnio ok. połowa wszystkich osób problemowo używających opioidów w Unii Europejskiej i Norwegii ma dostęp do leczenia substytucyjnego. Sytuacja jednak znacznie różni się między krajami, np. w Grecji (28%), na Litwie (17%), na Słowacji (12%), w Polsce (8%) i na Łotwie (2%).
W Polsce działa 25 programów leczenia substytucyjnego oraz dodatkowo 7 programów w więzieniach. W sumie leczeniem substytucyjnym objęte jest około 2200 osób, co oznacza, że 15% osób uzależnionych od opiatów korzysta z tej formy leczenia. Analizując zasięg programów leczenia substytucyjnego należy wziąć pod uwagę, że część osób uzależnionych od opioidów leczy się również w placówkach ambulatoryjnych oraz ośrodkach stacjonarnych. Najwięcej programów działa w Warszawie (pięć placówek), które w pełni zaspokajają zapotrzebowanie na ten rodzaj leczenia. W Gdańsku po długim okresie starań na rzecz utworzenia programów metadon oferują dwie placówki. Nowe programy powstały również w województwach opolskim, lubuskim oraz warmińsko-mazurskim. Obecnie brak jest tego typu programów w województwie podlaskim oraz podkarpackim. Jednakże w województwie śląskim istniejąca oferta jest nie wystarczająca i osoby z tego województwa korzystają z programu w Opolu. W województwie zachodniopomorskim podjęto próbę otwarcia drugiego programu jednakże po krótkim okresie działania został on zamknięty, m.in. z powodu braku pacjentów.
Programy street- i partyworkingowe
Profilaktyka chorób zakaźnych wśród osób używających narkotyków stanowi ważny cel w zakresie zdrowia publicznego w większości polityk krajów członkowskich, jak i w strategii Unii Europejskiej. W wyniku przeprowadzonych badań i przeglądów potwierdzono skuteczność leczenia substytucyjnego pod względem ograniczania przenoszenia HIV. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że połączenie substytucyjnego leczenia uzależnienia od opioidów z programami wymiany igieł i strzykawek jest bardziej efektywne w ograniczaniu występowania HIV lub HCV oraz zachowań ryzykownych związanych z iniekcjami niż każdy z tych rodzajów podejścia stosowany osobno. W Europie dostępność i zakres programów wymiany igieł i strzykawek ulegają zwiększeniu: spośród 30 krajów biorących udział w badaniu ankietowym w 2011 r. przeprowadzonym przez EMCDDA, 26 wskazało programy wymiany igieł i strzykawek jako priorytet w porównaniu z 23 krajami w 2008 r. Informacje EMCDDA na temat programów wymiany igieł i strzykawek pokazują, że są one dostępne w odniesieniu do 22 krajów UE i Norwegii.
W niektórych krajach realizowane są programy redukcji szkód adresowane do użytkowników narkotyków syntetycznych. W ich ramach udzielane są porady, przekazywane informacje na temat narkotyków, opieka medyczna oraz rozprowadzane materiały dotyczące redukcji szkód. Interwencje te wdrażane są w klubach, na festiwalach muzycznych czy dużych imprezach rozrywkowych. W ramach tego typu programów prowadzona jest również interwencja, która obejmuje szybką analizę służącą wykrywaniu problemów związanych z narkotykami, udzielanie pierwszej pomocy oraz interwencje w przypadku epizodów psychotycznych po zażyciu substancji halucynogennych. Wspomniane interwencje mają na celu poprawę bezpieczeństwa pracowników klubów nocnych i osób je odwiedzających przez ustanowienie formalnej współpracy pomiędzy najważniejszymi zainteresowanymi stronami środowiska lokali rozrywkowych. Tego typu programy realizowane są w 11 krajach Unii Europejskiej. W Polsce wdrażane są one od ok. 10 lat. W 2003 r. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (KBPN) sfinansowało jedne z pierwszych w Polsce programów partyworkingowych, które były realizowane w czterech miastach Poznań (Stowarzyszenie Sedno), Częstochowa i Warszawa (MONAR ) oraz Lublin (Kuźnia).
Powyższe programy, odwołujące się do działań z zakresu redukcji szkód, realizowane w klubach i dyskotekach miały wpłynąć na poprawę bezpieczeństwa uczestników imprez. Jednym z celów miała być współpraca z właścicielami klubów prowadząca do zmian sprzyjających bezpiecznej zabawie. Drugim oczekiwanym efektem programów było zachęcenie uczestników imprez biorących narkotyki do skorzystania z fachowej pomocy, czyli zgłoszenia się do placówki specjalistycznej.
W 2004 r. roku KBPN przeprowadziło badanie ewaluacyjne, którego celem była ocena funkcjonowania i efektów programów realizowanych w klubach i dyskotekach skierowanych do okazjonalnych użytkowników narkotyków (raport). Wyniki badania pokazały, że tego typu programy są dobrze przyjmowane i uznawane za potrzebne zarówno przez uczestników imprez klubowych jak i pracowników klubów.
Programy wymiany w Polsce
Pierwsze program dystrybuujące igły i strzykawki powstały w Polsce pod koniec lat 80. Punkty konsultacyjne Stowarzyszenia MONAR miały w swojej ofercie sprzęt do iniekcji. Według danych IPiN w 1989 r. rozdano 66 tys. igieł i strzykawek, a w roku 1993 liczba ta wzrosła do 360 tys. W 2004 r. Centrum Informacji KBPN rozpoczęło monitorowanie działań z zakresu redukcji szkód poprzez zbieranie danych z programów wymiany, jak również organizowanie corocznej konferencji dla wszystkich programów redukcji szkód. W 2002 r. działało 21 programów wymiany igieł i strzykawek, które realizowane były w 23 miastach. W 2011 r. liczba programów spadła do 12 (w 9 miastach), które oprócz sprzętu oferowały również poradę, edukację oraz wsparcie socjalne. W 2011 r. programy przekazały prawie 195 tys. igieł dla 2 tys. odbiorców. Najwięcej osób skorzystało z programów wymiany w 2005 r.: ponad 5 tys. użytkowników narkotyków, którzy otrzymali ponad 731 tys. igieł. W niektórych programach działają tzw. drop-in, czyli świetlice dla czynnych narkomanów. Tego typu placówki zostały otwarte we Wrocławiu, Krakowi oraz Warszawie. W ciągu ostatnich 10 lat scena narkotykowa w Polsce uległa zmianom, w niektórych miastach zniknęły otwarte sceny narkotykowy tzw. bajzle. Powstały nowe programy leczenia substytucyjnego, w których podjęli leczenie uzależnieni od opiatów. Ponadto zmniejszyła się popularność iniekcyjnego używania narkotyków.
Analizując działania z zakresu redukcji szkód należy też wziąć pod uwagę zmiany prawne jakie zeszły w 2000 r. polegające na zaostrzeniu prawa narkotykowego. Po tym roku zaczęto odnotowywać zanikanie „bajzli”, które były teren działania streetworkerów oferujących pomoc oraz sprzęt do wymiany. Analizując zmiany w ofercie dla osób uzależnionych, należy odnotować zmniejszenie się zasięgu i liczby działających programów wymiany igieł i strzykawek. W ciągu ostatnich 10 lat przestały działać program wymiany igieł m.in. w Szczecinie, Poznaniu, Jeleniej Górze, Rzeszowie a program w Gdańsku ma bardzo mało klientów. Miastami gdzie programy redukcji szkód oferują szerokie usługi są Wrocław, Warszawa i Kraków. W miastach tych działają „drop-in”, jak również w dwóch ostatnich także noclegownie. W Krakowie działania prowadzi MONAR oraz Krakowskie Towarzystwo Pomocy Uzależnionym, w Warszawie – Fundacja Redukcji Szkód, Pomoc Socjalna oraz MONAR.
Publikacja pierwotna: miesięcznik „Remedium” nr 1/2013.