Dylematy moralne w pracy z uzależnionymi od hazardu

Uzależnienie od hazardu jest bardzo ważnym i równocześnie trudnym problemem współczesnej terapii uzależnień. Należy podkreślić, że hazard w szczególny sposób charakteryzuje się swoją specyfiką i zróżnicowaniem wobec innych form uzależnienia. Przedmiotem niniejszego artykułu nie będzie analiza poszczególnych form uzależnienia, ale podjęcie naukowej refleksji nad etycznymi i moralnymi aspektami uzależnienia od hazardu.

Specyfika uzależnienia od hazardu

Pojęcie hazard (az-zahr) wywodzi się z języka arabskiego i odnosi się do kostki mającej użycie przy grze w kości¹⁾. W rozumieniu psychologicznym hazard (gambling) oznacza ryzykowanie czegoś wartościowego dla możliwości wygranej. Istnieje natomiast niewiele informacji o zachowaniach hazardowych. Wiedza na ten temat pochodzi z badań nad podejmowaniem ryzyka i teorią gier oraz z klinicznych ocen patologicznych hazardzistów²⁾. Można mówić w tym przypadku o ryzyku funkcjonalnym, ryzyku finansowym czy też o ryzyku społecznym³⁾. Hazardzista stara się zatem zminimalizować powyższe ryzyko poprzez podjęcie różnych strategii na bazie działania mechanizmów obronnych. Zwodowi hazardziści nie akceptują nazwy „hazardzista”, ponieważ uważają, że nie zajmują się hazardem w powyższym znaczeniu. Dokonują zatem zakładów na bazie rzekomej pewności wygranej, która w końcu musi nastąpić. Nie zakładają możliwości ostatecznej przegranej⁴⁾. Mówi się jednak o tzw. hazardzie patologicznym, który można uznać za zaburzenie charakteryzujące się przewlekłą niemożnością opierania się impulsom do gry hazardowej. Termin ten stosowany jest zazwyczaj w sytuacjach, kiedy zachowanie hazardowe przyczyniło się do złamania komuś życia osobistego, rodzinnego i zawodowego⁵⁾.

Bardzo istotną kwestią w rozumieniu hazardu są czynniki ryzyka. Jednym z nich jest płeć. Mężczyźni i kobiety różnią się w aspekcie motywów podejmowania zachowań ryzykownych. Współcześnie zauważa się ciekawe zjawisko pod nazwą „feminizacja hazardu”. Polega to na tym, że coraz więcej kobiet podejmuje ten typ rozrywki. Ulubioną formą hazardu kobiet są automaty. Według badań graczy bingo, można stwierdzić, że do podstawowych czynników popularności tej gry u kobiet należą: elastyczne godziny otwarcia salonów; dogodna lokalizacja; poczucie bezpieczeństwa; niska cena gry.

Popularność ta może prowadzić do uzależnienia od gier, które jest udziałem kobiet. Powstaje zatem swoisty profil uzależnionych kobiet: młody wiek, brak partnera, brak rodziny, niskie dochody, niski poziom wykształcenia, nieustabilizowana sytuacja zawodowa⁶⁾.

Wydaje się, że można wskazać wiodące różnice płciowe w kontekście uprawiania hazardu: u mężczyzn wysteruje wcześniejsza inicjacja w zakresie gier losowych; nasilenie hazardu – kobiety grają rzadziej i z mniejszą częstotliwością niż mężczyźni; motyw gry – mężczyźni częściej niż kobiety grają dla ryzyka i dla rozrywki; rodzaj hazardu – mężczyźni częściej obstawiają zakłady i uczestniczą w grach strategicznych, kobiety bardziej akceptują gry niestrategiczne (bingo i automaty); konsekwencje patologiczne hazardu – u kobiet częściej występują dolegliwości psychiczne, u mężczyzn zaś uzależnienie od substancji psychoaktywnych i popełnianie przestępstw⁷⁾.

W „Klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10” patologiczny hazard opatrzony jest sygnaturą F 63.0 i zawiera następujące kryteria:

• Dwa lub więcej epizodów grania występujące w okresie co najmniej roku.
• Epizody nie przynoszą zysku, lecz są kontynuowane pomimo odczuwanego złego samopoczucia oraz zakłócenia jednostkowego funkcjonowania w codziennym życiu.
• Osoba opisuje intensywny, trudny do opanowania popęd do gier i wskazuje na niezdolność do zaprzestania gry wysiłkiem woli.
• Osoba jest pochłonięta myśleniem i wyobrażaniem sobie czynności grania lub towarzyszących jej okoliczności.

Relacje interpersonalne: terapeuta – hazardzista

Istnieje wiele metod i technik pomocy terapeutycznej osobom uzależnionym od hazardu. Jednakże wszystkie wiążą się z podstawową umiejętnością nawiązywania adekwatnych relacji interpersonalnych na linii: terapeuta – hazardzista. Jako przykład może służyć program Dziesięciu Kluczowych Kroków P. Bellringera. Program ten dzieli się na dwie kategorie: przygotowanie (kroki 1 i 2) oraz działanie (kroki 3-10)⁸⁾.

Krok 1. Zrozumienie zagadnienia. To pierwsza próba nawiązania relacji osobowej z hazardzistą poprzez zorientowanie się w jego sytuacji oraz udzielenie mu pierwszych informacji na temat hazardu.

Krok 2. Zmiana struktury. Następuje tutaj wspólne ustalanie planu działań, realistycznych celów i ewentualnych efektów.

Krok 3. Ocena problemu. W kontekście nawiązanej adekwatnej relacji interpersonalnej następuje ocena sytuacji problemowej. Chodzi zatem o ocenę stopnia nasilenia uzależnienia, sposobu postrzegania hazardu przez uzależnionego i jego otoczenie, liczby osób dotkniętych skutkami uzależnienia oraz motywację osoby do porzucenia nałogu.

Krok 4. Udzielanie porad. Ten krok wymaga w ramach zawiązanej relacji szczególnego taktu, ponieważ istotne jest tutaj stworzenie odpowiedniej atmosfery, także właściwego zaangażowania się terapeuty wobec hazardzisty i jego rodziny.

Krok. 5. Wzbudzanie wzajemnego zaufania w relacji terapeuta – hazardzista. To bardzo ważna prac nad otwartością, empatią i szczerością ze strony terapeuty.

Krok. 6. Podwyższanie samooceny. Pomaga to hazardziście odzyskać pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa.

Krok 7. Udzielanie wsparcia hazardziście. W procesie terapeutycznym mogą zdarzać się epizody a nawet nawroty hazardowe, dlatego też ważne jest ciągłe wspieranie hazardzisty poprzez podtrzymywanie adekwatnych relacji interpersonalnych.

Krok 8. Gospodarowanie finansami. Dotyczy to kwestii uczenia hazardzisty całościowej analizy sytuacji materialnej. Końcowym efektem takiego działania jest ponowne przejmowane przez hazardzistę odpowiedzialności finansowej.

Krok 9. Rozwijanie zainteresowań. Terapeuta poprzez podjętą i rozwijającą się właściwą relację osobową stara się pomóc w zastąpieniu destrukcyjnych nawyków działaniami konstruktywnymi. Chodzi tutaj wprawdzie o zachowania zawierające odrobinę ryzyka, ale nie mające charakteru destrukcyjnego. Takim działaniem jest np. uprawianie sportu.

Krok 10. Ocena postępów terapii. Wspólnie z osobą uzależnioną dokonuje w tym momencie wzmacnianie efektywności udzielanej pomocy. Nie zapominając o tym, iż hazardzista będzie dalej potrzebował zrozumienia i wsparcia.¹¹

Istotnym elementem budowania relacji interpersonalnej terapeuta – hazardzista jest kształtowanie dojrzałej komunikacji, jaką jest:

• Otwartość. Chodzi zatem o relację, która nie jest skrywana w tajemnicy, nie zamyka się na innych ludzi. Terapeuta pozwala osobie uzależnionej zajmować się własnymi sprawami, spotykać się z ludźmi nie tracąc przy tym czujności terapeutycznej.
• Wolność. Człowiek, zarówno terapeuta, jak i hazardzista, który przeżywa więzi z innymi w pełnej wolności, nie przymusza psychicznie do relacji, ani też nie ucieka się do materialnego lub psychicznego „kupowania” innych. Nie zmusza też do relacji przez przymus fizyczny, moralny, czy też szantaż. W takiej sytuacji jest szansa dla obu stron dla rozwijania dojrzałych, wzajemnych więzi osobowych.
• Partnerskie traktowanie człowieka. W tym przypadku chodzi o to, że nie możemy drugiego człowieka zniewalać i uprzedmiotowić. Człowiek ma prawo żyć „obok nas”, co oznacza, że terapeuta pozwala osobie uzależnionej od hazardu żyć własnym życiem. W tego rodzaju relacji człowiek żyje „obok nas”, ale mimo to jest nam potrzeby i my jesteśmy mu potrzebni. Na sposób partnerski pomagamy sobie nawzajem⁹⁾.

Należy dodać, że warunkiem prawidłowego rozwoju osobowego w terapii uzależnień, również od hazardu jest dojrzałość komunikacji interpersonalnej. W takiej sytuacji efektem zakończonej terapii będzie nie tylko przezwyciężenie uzależnienia, ale również wyraźne poprawienie jakości osobowych relacji hazardzisty z innymi osobami. Relacje terapeuta-pacjent oraz efekty w terapii związane są także z poziomem motywacji hazardzisty, który rozpoczyna proces terapeutyczny. Można zatem podzielić hazardzistów na cztery podstawowe grupy:

1. Osoby zgłaszające się samodzielnie z „innych” powodów. Są to powody nie związane z uzależnieniem. Hazardzista neguje rozpoznanie lub biernie się z nim zgadza. W sposób nieświadomy zachowuje tajemnicę, ale oskarża o jej zdradę terapeutę. W takiej sytuacji stworzenie atmosfery zaufania, dyskrecji i taktu staje się prawie nieosiągalnym zadaniem¹⁰⁾.
2. Osoby zgłaszające się samodzielnie ze względu na naciski otoczenia. Mogą one pochodzić m.in. od rodziny, pracodawcy, szkoły czy sądu. Hazardzista broniąc swojego zagrożonego „ego” neguje swój problem i ucieka do tematów zastępczych. Uzależniony łatwiej przyjmuje na siebie obowiązek zachowywania tajemnicy zawodowej. Z drugiej jednak strony ze względu na zewnętrzność motywacji pacjent w trakcie terapii może stawiać bardzo stanowczy opór.
3. Osoby zgłaszające się z osobą „motywującą”. W takim wypadku osoba towarzysząca przejmuje inicjatywę, obwiniając osobę uzależnioną. Może też żądać od terapeuty potwierdzenia własnej diagnozy czy nawet potępienia hazardzisty. Problem zachowywania tajemnicy zawodowej pojawia się wtedy, kiedy terapeuta uzna zachowanie osoby „motywującej” jako współuzależnienie. Efektem tego jest szok i odrzucenie współpracy osoby współuzależnionej z terapeutą. Osoba taka wykorzystuje wszystkie informacje do walki z partnerem. Wymaganie zachowania dyskrecji jest w tym przypadku mało możliwe¹¹⁾.
4. Osoby zgłaszające się z własnej motywacji. Praca terapeuty uzależnień jest w tym przypadku bardzo ułatwiona. Hazardzista bowiem wyraża szczerą chęć współpracy dla osiągnięcia naczelnego celu – wyzdrowienia. Powstający wówczas problem zachowania tajemnicy zawodowej nie będzie wzbudzał takich wątpliwości, jak w powyższych przypadkach¹²⁾.

Tajemnica zawodowa

Terapeutę uzależnień obowiązuje, zgodnie z Kodeksem Etyczno-Zawodowym Terapeuty Uzależnień, przestrzeganie tajemnicy zawodowej. (…) „Ujawnienie wiadomości objętych tajemnicą zawodową może nastąpić jedynie wtedy, gdy poważnie zagrożone jest bezpieczeństwo pacjenta lub innych osób, a także na polecenie upoważnionych z mocy ustawy instytucji”. (…) ¹³⁾ Praca z hazardzistami wymaga od terapeutów specjalnej wiedzy, wynikającej z rzetelnego przygotowania zawodowego oraz dużej wrażliwości moralnej i wysokich kompetencji etycznych.

Autor – ks. prof. nadzw. dr hab. – jest psychologiem pastoralnym i teologiem duchowości, kierownikiem zakładu Psychologii Ogólnej i Etyki Zawodu Psychologa w WSEiI w Lublinie.