Archipelag skarbów

Program „Archipelag Skarbów” jest rozbudowaną wersją „Wyspy Skarbów” – czterogodzinnego programu dla uczniów gimnazjów i liceów, opracowanego przez Szymona Grzelaka, przy współudziale Barbary i Grzegorza Paziów oraz Marka Babika¹⁾.

Podstawy teoretyczne i cele Programu

Inspirację dla „Wyspy Skarbów”²⁾ stanowił program „Noe” autorstwa Krzysztofa Wojcieszka, którego elementy – sposoby pracy z dużą grupą oraz korzystanie z osobistych świadectw zaproszonych osób – stały się podstawą metodyczną. Podstawę teoretyczną Programu stanowią teoria rozwoju psychoseksualnego Erica Eriksona, teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury oraz autorska koncepcja profilaktyki zintegrowanej.

Zadania rozwojowe okresu dojrzewania – akceptacja własnego ciała i płci, świadome przyjęcie roli płciowej, stosunku do płci przeciwnej i kierowanie własną seksualnością, ujęte w teorii rozwoju psychoseksualnego Eriksona, stanowią jednocześnie cele Programu. W ich osiągnięciu mają pomóc uczestnikom pozytywne przykłady starszej młodzieży zapraszanej przez realizatora na spotkania oraz prezentacja możliwych zysków i strat, w zależności od tego, czy poszczególne zadania zostaną zrealizowane lub nie.
Ukazanie zależności między konkretnymi zachowaniami i ich możliwymi konsekwencjami stanowi nawiązanie do teorii społecznego uczenia się. W jej kontekście zwraca się uwagę młodzieży na istnienie związku między szacunkiem dla partnera/partnerki a możliwością zbudowania relacji opartej na zaufaniu, między decyzją o podjęciu współżycia seksualnego i poczęciem dziecka oraz ryzykiem zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową.
Wykorzystanie wiedzy na temat czynników ryzyka i czynników chroniących sprawia, że „Archipelag Skarbów” jest programem opartym na modelu profilaktyki zintegrowanej. Zgodnie z nim, autorzy nie koncentrują się na jednej grupie odbiorców i nie ograniczają przekazu do zagrożeń wynikających z ryzykownych zachowań seksualnych. Program zawiera elementy profilaktyki przemocy rówieśniczej oraz profilaktyki uzależnień i jest skierowany także do rodziców i nauczycieli, jako przedstawicieli środowisk, którzy mogą wzmacniać czynniki chroniące. Za takie, zgodnie z założeniami Programu, uważa się więź z rodzicami i nauczycielami, szacunek dla prozdrowotnych zasad zachowania się wpajanych przez nich, identyfikację z wyznawanym systemem wartości – religijnym lub świeckim³⁾.

Efektem udziału w Programie (jego celem) powinno być ograniczenie używania przez młodzież substancji psychoaktywnych, wzięcie odpowiedzialności za swoją seksualność, profilaktyka ciąż nastolatek i chorób przenoszonych drogą płciową, profilaktyka przemocy rówieśniczej (w tym seksualnej), przeciwdziałanie występowaniu zjawiska seksualizacji dziewcząt oraz budowanie przez młodzież dojrzałych więzi, asertywnego odpierania presji rówieśniczej, krytycznej refleksji w odniesieniu do modelu seksualności i miłości prezentowanych przez media.

Struktura Programu

„Archipelag Skarbów” składa się z trzech elementów przeznaczonych dla różnych odbiorców: 1) mityngi dla młodzieży, 2) spotkania dla rodziców i 3) szkolenia dla rady pedagogicznej. Autorzy zalecają, aby wszystkie trzy elementy zostały zrealizowane w ciągu miesiąca, przy czym dwa ostatnie mogą zostać przeprowadzone przed, jak i po zakończeniu Programu⁴⁾.

Spotkania z młodzieżą

Obejmują one dwa mityngi (łącznie osiem godzin lekcyjnych), które są skierowane do dużych grup – od 60 do 200 osób. Każdy z nich składa się z trzech części. W ich trakcie wykorzystywane są metody aktywizujące młodzież, takie jak dialog z całą grupą lub pojedynczymi osobami, fantazje sterowane, scenki odgrywane przez kilku lub kilkunastu aktorów-ochotników, zadań angażujących pozostałą młodzież oraz minitrening asertywności⁵⁾. W trakcie ćwiczeń wykorzystywane są symbole i język metafor, który ułatwia ich uczestnikom prowadzenie, w sposób nieskrępowany, rozmów na tematy związane z seksualnością, miłością, zdrowym rozwojem i związanymi z tym zagrożeniami.

Na zakończenie Programu odbywa się „Festiwal Archipelagu Skarbów”, podczas którego młodzież prezentuje swoją twórczość dotyczącą zadanych wcześniej tematów, w tym haseł profilaktycznych. W założeniu autorów jest to istotny zabieg metodyczny stawiający młodzież po stronie realizatorów – ona sama kieruje do siebie nawzajem prozdrowotny przekaz, najczęściej formie w akceptowanej przez rówieśników. Zarówno uczestnicy wspomnianych wcześniej ćwiczeń, jak i „Festiwalu” otrzymują nagrody. W pierwszym przypadku są to książki i płyty – wspierające pożądany z punktu widzenia programu – rozwój młodzieży, czasami słodycze. W drugim przypadku nagrodą jest pozytywna ocena z przedmiotu, który jest najbliższy tematycznie wykonanej twórczości (odbywa się to po wcześniejszym ustaleniu z nauczycielami).

Treści Programu

Wspomniałam, że każdy z mityngów składa się z kilku części. Podczas pierwszego, prezentuje się młodzieży holistyczne ujęcie człowieka – osoby, która posiada ciało, uczucia, rozum, sferę duchową i więzy z innymi ludźmi⁶⁾. W tym celu wykorzystywane są przykłady różnorodnych osób – ze świata mediów jak i młodzieży w wieku uczestników Programu – które na co dzień żyją w zgodzie ze swoimi wartościami. Kolejnymi metodami stosowanymi w trakcie tego spotkania jest wykład oraz dialog z młodzieżą, których celem jest przedstawienie takich aspektów miłości (jak rozum, wola, duchowość), które są istotne dla dokonania właściwego wyboru partnera życiowego i związanej z nim trwałości związku. Jeszcze jedną strategią wykorzystywaną podczas tego mityngu jest motywowanie młodzieży do podejmowania „prozdrowotnych mini decyzji”⁷⁾.

Drugi mityng koncentruje się na zagadnieniach związanych ze współżyciem seksualnym. Oprócz omówienia seksualnej bliskości, uczestnikom przedstawia się możliwe konsekwencje wczesnego podejmowania kontaktów seksualnych, zarówno emocjonalne, obejmujące charakter przyszłych związków jak i zdrowotne. Podczas tego spotkania, młodzież jest zachęcana do wstrzemięźliwości seksualnej do czasu zawarcia związku małżeńskiego. Odbywa się to, podobnie jak podczas pierwszego spotkania, poprzez prezentowanie przykładów osób, które się na to zdecydowały. Inne poruszane zagadnienia to informacje na temat metod antykoncepcyjnych, chorób przenoszonych drogą płciową, używania substancji psychoaktywnych i ich niekorzystnego wpływu na rozwój osobisty i budowanie relacji z rówieśnikami.

Spotkanie dla rodziców

W trakcie jego trwania (1-1,5 godziny) – rodzicom prezentowane są cele Programu oraz udzielane wskazówki na temat sposobu rozmawiania z dziećmi o miłości i seksualności, tak aby ich przekaz był skuteczny. Odbywa się to w formie wykładu i dialogu z uczestnikami.

Szkolenie dla Rady Pedagogicznej

Szkolenie ma także formę wykładu i dialogu. Trwa ok. 2 godzin, podczas których przedstawiane są nauczycielom cele Programu, wskazówki odnośnie pracy profilaktycznej w szkole oraz wybrane elementy wiedzy na temat skutecznych strategii profilaktycznych adresowanych do młodzieży. W przypadku, jeśli Program jest realizowany w danej szkole po raz pierwszy, jego ważnym elementem staje się podkreślenie związku między prowadzeniem badań ewaluacyjnych a skutecznością programów. Jeśli jest realizowany po raz kolejny, uczestnikom udziela się wskazówek, w jaki sposób mogą oni się przyczynić do skutecznego realizowania założeń Programu – wychowawczych i profilaktycznych.

W następnej części przedstawię wyniki badań ewaluacyjnych dotyczących skuteczności „Archipelagu Skarbów” przeprowadzonych w latach 2007-2008.