Niektóre dylematy profilaktyki – cz. IV

Zgodnie z paradygmatem biopsychospołecznym¹ styl życia jest jednym z najistotniejszych determinantów zdrowia i choroby. W wymiarze teoretycznym w promocji zdrowia wykorzystywane są wielowymiarowe (holistyczne) koncepcje stylów życia, uwzględniające aspekty kulturowe, społeczne, demograficzne, aksjologiczne i in. Na ile jednak to zróżnicowane podejście znajduje przełożenie w projektach (programach) promocji zdrowia? W artykule omawiam problematykę korzystania z zaplecza teoretycznego w odniesieniu do programów promocji zdrowego stylu życia młodzieży.

Styl czy style życia młodzieży?

W naukach społecznych styl życia jest złożonym pojęciem, dalece odbiegającym od potocznych sposobów jego definiowania. Nie jest przedmiotem artykułu prezentowanie różnych koncepcji stylów życia w socjologii, psychologii czy antropologii kulturowej. Warto chyba jednak przybliżyć tę problematykę i przytoczyć jedną z definicji. W ujęciu Barbary Fatygi styl życia to (…) kulturowo uwarunkowany sposób realizacji potrzeb, nawyków i norm; regulują go układy wartości przyjęte przez jednostki i grupy. Te układy wartości stanowią tzw. zasady stylów życia, umożliwiając ich realizatorom odczuwanie swojego życia jako względnie spójnego i sensownego (…)².

W programach promocji zdrowego stylu życia młodzież postrzegana jest zwykle jako grupa, której zróżnicowanie społeczno-kulturowe determinowane jest przede wszystkim (lub niemal wyłącznie) przechodzeniem przez kolejne fazy rozwojowe. Takie podejście prowadzi do tego, że w wyróżnionych podgrupach wiekowych młodzież traktowana jest jako względnie jednorodna społeczność. Dotyczy to szczególnie projektów realizowanych w ramach profilaktyki uniwersalnej (dawniej – pierwszy stopień profilaktyki). Programy adresowane do jednostek i grup ryzyka są zwykle w większym stopniu sprofilowane, tzn. uwzględnia się psycho-społeczno-kulturowe zróżnicowanie charakterystyk beneficjentów (inna sprawa, że charakterystyki te ograniczają się zazwyczaj do sfer dysfunkcjonalnych).

Badania realizowane w środowiskach ludzi młodych wskazują, że adolescenci pod względem kulturowym wcale nie stanowi jednorodnej grupy (w poszczególnych podgrupach wiekowych). Nastolatków różnią preferowane wartości, normy, aspiracje, sposoby spędzania wolnego czasu, stosunek do substancji psychoaktywnych, itd. Młodzi ludzie w różnym zakresie włączają się w nurt kultury dominującej. Dlatego należy raczej używać liczby mnogiej i mówić o „stylach życia młodzieży”. Moim zdaniem wiedza z tego obszaru³ powinna być szerzej wykorzystywana (aplikowana) w programach promocji zdrowia i profilaktyki zachowań ryzykownych.

Od teorii do działania praktycznego

Jak wspomniałem, teoretyczne ujęcia stylów życia w promocji zdrowia mają wielowymiarowy charakter. Antonina Ostrowska analizując tę problematykę uważa, że charakteryzującym promocję zdrowia zróżnicowanym sposobom ujmowania zachowań zdrowotnych oraz możliwościom wpływu na nie, najbliższe są koncepcje stylów życia Maxa Webera i Pierre’a Bourdieu⁴. Często jednak trudno jest doszukać się wskazanych przez autorkę asocjacji w odniesieniu do powszechnie realizowanych programów promocji zdrowia adresowanych do młodych ludzi. W projektach tych zdrowy styl życia młodzieży postrzegany jest przede wszystkim z perspektywy podejmowania prozdrowotnych bądź szkodliwych dla zdrowia zachowań. Wydaje się, że do tego wymiaru promocji zdrowia odnieść można inne uwagi przywoływanej autorki: Prozdrowotne style życia w opracowaniach medycznych sprowadzają się (…) prawie wyłącznie do określonego sposobu odżywiania się, unikania tytoniu i alkoholu, aktywności fizycznej i – w nowszych pracach – umiejętności zwalczania stresu⁵. Tego typu opracowania zwykle stanowią podstawę tworzenia oraz wdrażania projektów i, jak przypuszczam, są jedną z przyczyn często występującego braku przełożenia pomiędzy rozbudowanymi, biopsychospołecznymi koncepcjami zdrowia i choroby, a rozwiązaniami praktycznymi stosowanymi w programach promujących zdrowie adresowanymi do młodzieży.

W projektach profilaktycznych, które tworzone są bez odwołań do paradygmatu biopsychospołecznego i nauk medycznych, zdrowy styl życia zwykle występuje w odniesieniu do promocji, jako „promocja zdrowego stylu życia” i często nie wykracza poza przytoczone powyżej sposoby rozumienia tego pojęcia. W działaniach praktycznych promocja zdrowego stylu życia ma jednak jeszcze jedno (czasem ukryte) znaczenie. Otóż wydaje się, że nierzadko osoby realizujące projekty profilaktyczne, promocję zdrowia utożsamiają właśnie jedynie z propagowaniem prozdrowotnych zachowań⁶. Przypuszczam, że takie bardzo selektywne podejście do promocji wynika po prostu z niedostatecznej wiedzy o tym, czym jest współczesna promocja zdrowia oparta na paradygmacie biopsychospołecznym.

W kolejnej części wskażę niektóre powody powstania „Systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego” Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ośrodka Rozwoju Edukacji, Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Opiszę także podstawowe nurty specjalistycznego dyskursu, które złożyły się na ten system.

Autor jest socjologiem, zajmuje się badaniami problematyki młodzieżowej.

Przypisy