Przestępczość nieletnich jako problem społeczny – cz. II

Zjawisko przestępczości nieletnich to współcześnie jeden z ważniejszych tematów poruszanych przez przedstawicieli prawa, psychologów i pedagogów. W tym kontekście niezwykle ważnym elementem jest szkoła, a w niej wychowawcy i pedagodzy, których praca może przyczynić się do poprawy jakości życia nieletnich.

Druga część artykułu o skali i zapobieganiu przestępczoiści nieletnich.

Działania profilaktyczne wobec nieletnich

Działania profilaktyczne wobec nieletnich przestępców są szczególnie trudne do realizacji. Młodzi ludzie znajdujący się w wieku dorastania są często zbuntowani, nie chcą przyjąć i zaakceptować istniejących w środowisku społecznym zasad i norm. Powoduje to często niechęć oraz wrogość do instytucji społecznych podejmujących tego rodzaju pracę z młodymi ludźmi. Jak pokazują badania działania profilaktyczne nie przynoszą spodziewanych rezultatów w procesie resocjalizacji młodego człowieka. Rodzi więc zasadnicze pytanie: gdzie leży ich „słaby punkt”? W tym przypadku problem należy analizować dwuaspektowo.

Pierwszy aspekt odnosi się do środowiska, w którym żyje młody człowiek po opuszczeniu zakładu poprawczego czy ośrodka wychowawczego. Powrót do grupy środowiskowej, rówieśniczej, w której dominują negatywne wzorce społeczne jest główną przyczyną podejmowania kolejnych czynów karalnych. Często również chęć dorównania grupie rówieśniczej wpływa na to, iż młody człowiek powraca na drogę przestępstwa.

Drugi aspekt odnosi się do rodziców czy braku perspektyw życiowych nieletnich. Jeżeli w domu rodzinnym dominują negatywne wzorce społeczne, a wartości nie stanowią żadnego fundamentu ludzkiej egzystencji, to w młodym człowieku od początku rodzi się przekonanie, że są to jedyne i słuszne działania przynoszące korzyści. Brak perspektyw życiowych, sposobów konstruktywnego spędzania czasu wolnego jest również powodem powrotu na drogę przestępstwa. Szkoła wówczas nie jest dla młodego człowieka żadną wartością – jest obowiązkiem, który trzeba wypełnić, bez czerpania z tego satysfakcji. Z kolei czas wolny nie jest wypełniany przez niego żadnymi pozytywnymi czynnościami, ale często obraca się wokół zachowań ryzykownych, ułatwiających powrót na drogę przestępstwa. Można sobie więc postawić pytanie: co zrobić, aby programy profilaktyczne były skuteczne?

Praktyka mediacji między sprawcą a ofiarą

Pierwszym bardzo ważnym krokiem w profilaktyce przestępczości nieletnich jest tzw. praktyka mediacji między sprawcą a ofiarą. Mediacja jest stosowana w wielu krajach europejskich, w których przynosi zamierzone efekty resocjalizacyjne. Jest to działanie pozasądowe, przeprowadzane przez specjalistów spełniających określone kompetencje. Celem mediacji jest spowodowanie, iż nieletni zrozumie, jaki popełnił czyn oraz jakie wiążą się z nim konsekwencje. Sprawca i ofiara wspólnie decydują jak naprawić wyrządzoną szkodę. Mediator w tym kontekście jest osobą, która tylko czuwa nad przebiegiem tego procesu, a jego interwencja jest potrzeba tylko i wyłącznie, jeżeli sprawca przejawia zachowania agresywne. Po pozytywnie zakończonej mediacji zostaje zapisana umowa, w której określa się warunki spełnienia zadośćuczynienia wobec pokrzywdzonego. Mediator czuwa zatem, aby zostały one dotrzymane. Mediacja jest doskonałym elementem ułatwiającym bezpośredni kontakt sprawcy i ofiary, aby sprawca mógł zrozumieć i zobaczyć, że to, co zrobił jest krzywdzące do innej osoby i wymaga z jego strony odpowiedniej interwencji. Jest to czas dla sprawcy na przemyślenie swojego zachowania i tego, co zrobił. Bezpośrednia relacja sprawcy i ofiar jest również okazją do pewnego rodzaju empatii, która jest istotna w budowaniu późniejszych relacji społecznych. Obecnie wskazuje się z mediacja jest jedną ze skuteczniejszych metod profilaktyki kierowanej wobec nieletnich przestępców.

Pedagog rodzinny i podwórkowy

Chcąc zaprojektować działania profilaktyczne dla nieletnich należy także zwrócić uwagę na rolę pedagoga rodzinnego oraz podwórkowego. Pedagog rodzinny pracuje z najtrudniejszymi rodzinami, w których proces socjalizacji jest znaczenie zaburzony. Dzieci z takich rodzin nie tylko nie mają zaspokojonych podstawowych potrzeb fizycznych, ale przede wszystkim psychicznych, co skutkuje ich realizacją w środowiskach przestępczych. Głównymi zadaniami pedagoga rodzinnego jest poprawa komunikacji i relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz instytucjami wychowawczymi wspierającymi rodzinę. Poprzez swoją pracę pedagog dąży do pozytywnej zmiany ich nastawień wobec siebie m.in. także poprzez poprawę wizerunku rodziny w środowisku lokalnym, uczenie umiejętności rozwiązywania problemów i konfliktów wewnątrzrodzinnych, a także społecznie aprobowanego sposobu wyrażania emocji. Istotnym zadaniem jest także właściwe ukierunkowanie celów, dążeń oraz wzrostu aspiracji życiowych rodziny.

Drugim ważnym podmiotem w procesie ograniczenia lub wyeliminowania z życia młodzieży czynów karalnych jest pedagog podwórkowy. Jest to osoba, która stara się wypełniać czas młodzieży zajęciami pozaszkolnymi poprzez organizację różnego rodzaju zajęć sportowych, wycieczek, konkursów, w których panuje atmosfera życzliwości i przyjaźni. Wspiera ona pracę wychowawców i pedagogów rodzinnych przy różnych instytucjach, np. ogniskach wychowawczych, czy świetlicach środowiskowych. Pedagog podwórkowy pełni w życiu młodego człowieka niezwykle istotną rolę. Stara się dla niego być autorytetem, przekazując mu społecznie aprobowane wartości, postawy i normę.

Metoda survivalu

Niezwykle ważną metodą pracy z nieletnimi jest tzw. metoda survivalu w wychowaniu. Survival przyczynia się do wszechstronnego rozwoju oddziałując na sferę fizyczną i psychiczną młodego człowieka. W sferze fizycznej może on rozwijać swoje umiejętności i doskonalić się w ciężkich dla niego warunkach środowiskowych (góry, las). Natomiast w sferze psychicznej uczy się oceniać daną sytuację, jej poziom zagrożenia, a w konsekwencji przewidzieć możliwość wystąpienia potencjalnych zagrożeń. Survival przyczynia się do zwiększenia poczucia własnej wartości, pokazuje autorytet jako wzór do działania i zaufania, uczy zachowań asertywnych. Dzięki uczestnictwie w zajęciach młody człowiek ma możliwość obserwowania osoby ze zdolnościami przywódczymi kierującymi się ważnymi dla grupy zasadami wartościami i sam podejmować działania w celu jej naśladowania. Warto także pamiętać, że każdy, kto wybiera się na wyprawę ma przydzielone różnorodne obowiązki. Sprawiają one, że młody człowiek może poczuć się dowartościowany i doceniany z tego powodu, że ktoś ważny w jego odbiorze, powierzył mu jakieś zdanie. To powoduje, że czuje potrzebny w zespole, wie, że ktoś może na niego liczyć. Takie postawy mogą później przekładać się na codzienne życie w pracy, szkole, grupie rówieśniczej, gdzie młody człowiek będzie umiał lepiej się odnaleźć, współpracować i czerpać z tego tytułu satysfakcję.

Efektywność działań profilaktycznych i resocjalizacyjnych

Miarą efektywności podejmowanych działań resocjalizacyjnych i profilaktycznych jest stopień powrotu młodych ludzi do zachowań przestępczych. Dlatego też w tym kontekście mówimy o tzw. efektywności zewnętrznej i wewnętrznej.

Efektywność zewnętrzna pokazuje, w jaki sposób wychowanek po opuszczeniu placówki resocjalizacyjnej funkcjonuje w środowisku społecznym, w jaki sposób przestrzega i wypełnia pożądane społecznie normy i wartości. Z kolei efektywność wewnętrzna jest procesem realizowanym w danej instytucji wychowawczej, zanim jeszcze młody człowiek zostanie z niej zwolniony. Wewnątrz instytucji określa się, jak może podążyć rozwój młodego człowieka na podstawie obserwowanych jego zachowań. W ramach instytucji otwartej można przyjąć następujące kryteria efektywności prowadzonych działań:

• wzrost wyników w nauce,
• zmniejszenie liczby ucieczek z instytucji,
• terminowe powroty wychowanków z udzielanych urlopów do domu rodzinnego,
• terminowe powroty wychowanków z udzielanych przepustek do miasta, obniżenie wskaźnika agresji ogólnej,
• większe zaangażowanie wychowanków w zajęcia sportowo-kulturalne organizowane w instytucji, jak i poza nią,
• brak czynów karalnych w trakcie pobytów w środowisku rodzinnym,
• zminimalizowanie dewastacji i niszczenia sprzętu oraz mienia.

Jak wskazuje J. Siemionow, z perspektywy psychologicznej skuteczność działań profilaktycznych i resocjalizacyjnych zależy od kilku podstawowych czynników:

• „rodzaju i nasilenia zaburzeń psychicznych ujawnianych przez wychowanków – im wyższy stopień ich nasilenia tym proces resocjalizacji musi być dłuższy i składać się z wielokierunkowych oddziaływań,
• dokonanej diagnozy resocjalizacyjnej wychowanka, która pozwala na dobór odpowiednich metod pracy indywidualnej jak i grupowej,
• kompetencji i cech osobowości personelu pedagogicznego bezpośrednio pracującego z wychowankami, który projektuje proces resocjalizacji, dokonuje jego ewaluacji oraz rozwiązuje bieżące sytuacje trudne,
• zasobów psychologicznych personelu resocjalizacyjnego, takich jak: asertywność, umiejętności kontrolowania i rozpoznawania oraz wyrażania emocji, umiejętności opanowywania stresu, umiejętności rozwiązywania konfliktów interpersonalnych i wewnętrznych,
• relacji interpersonalnych między kadrą a wychowankami, jak i między samymi wychowankami”.

Profilaktyka przestępczości nieletnich jest zagadnieniem złożonym. Działania podejmowane przez różnych specjalistów, powinny być tak konstruowane, aby młody człowiek uczestniczył w nich dobrowolnie. W programach profilaktycznych należy przede wszystkim zwracać uwagę na indywidualne predyspozycje młodego człowieka i jego potrzeby. Umiejętność ta jest czynnikiem niezbędnym, aby na nowo wzbudzić w nim poczucie kształtowania się nowej tożsamości. Należy jednak pamiętać, że nawet najlepszy program profilaktyczny, nie przyniesie korzystnych rezultatów, jeżeli sam młody człowiek, z własnej woli nie będzie chciał w nim uczestniczyć i kształtować na nowo swojego życia i relacji z innymi ludźmi.

Autor jest magistrem pedagogiki resocjalizacyjnej oraz posiada licencjat profilaktyki i animacji społeczno-kulturalnej.