Wychowujące nauczanie – cz. II

Druga z trzech części cyklu poświęconego koncepcjom i metodom pedagogicznym niemieckiego filozofa i pedagoga Jana Fryderyka Herbarta (1776–1841).

Idee w życiu

W swoich wskazaniach Herbart szczególną wagę przywiązywał do roli pedagoga jako tego, który panuje nad emocjami i umysłami młodzieży i kieruje jej zainteresowania oraz pragnienia na tory użyteczności zawodowej, politycznej, społecznej, kulturowej itp. Wychowanek poddany jest nie tyle instrumentyzacji czy indoktrynacji, ile ma do spełnienia rolę samokontrolera w zakresie swych ról życiowych oraz procesu dostosowawczego do ról wyznaczanych przez państwo i społeczeństwo. Taką właśnie funkcję w herbartyzmie ma spełniać wychowujące nauczanie.

Tak określone wychowanie może spełniać swe role jedynie na fundamentach zasad ściśle naukowych, bo tylko taka formuła może dać gwarancję przestrzegania wpajanych w okresie szkolnym norm moralnych w całym późniejszym życiu. Herbart podkreślał, że wychowanie i nauczanie są to procesy, które wzajemnie się warunkują i uzupełniają i nie można ich traktować jako samoistne. Wpajane idee etyczne, normy i zasady nie mogą być abstraktami, ale wymagają przykładów, jakich dostarcza wiedza i sytuacje zdarzające się w codziennym życiu. Przekonywał, że trudno zgodzić się ze stanowiskiem, że umysł rozwija się na jednych lekcjach, a wola i charakter na innych. Wola i rozum kształtują się w ramach tych samych inspiracji, których dostarcza wychowujące nauczanie.

Wychowanie musi być oparte na znajomości psychiki dziecka i wychowanka w całym procesie rozwojowym. Powiązanie działania pedagogicznego z prawami psychologii to klucz do harmonijnego, równoczesnego wspomagania się pedagoga i wychowawcy. Herbart przeciwstawiał się w psychologii dowolnemu dobieraniu faktów na gruncie domysłów i spekulacji, które przynoszą szkodę, jeśli nie mają podkładu empirycznego.

Teoria „przedstawień”

W nauce tego myśliciela do najważniejszych ustaleń należy teoria „przedstawień”, porządkująca elementy życia psychicznego. Istotą tej teorii jest układ zachodzący w świadomości ludzkiej – od najprostszych przejawów do najbardziej skomplikowanych procesów umysłowych. Tego rodzaju system przedstawień to sieć współzależności zachodzących między sądami, opiniami, uczuciami, a także wynikającymi z tych przesłanek decyzji. Owe przedstawienia znajdują się w ciągłym ruchu, w którym dokonuje się proces wynoszenia jednych i „wymiatania” innych idei poza próg świadomości. Proces ów jest dynamiczny i ciągły, a tzw. masa apercepcyjna czy też wyobrażeniowa kształtuje się poprzez włączenie w swój zasób nowych spostrzeżeń i wiadomości. Obróbka tej masy to dodawanie do nabytej już wiedzy nowych doświadczeń i eliminowanie tych, które się nie sprawdziły w konfrontacji z codzienną obserwacją.

Wynikiem bieżącej obserwacji jest postrzeganie rzeczywistości, odbieranie i selekcja sygnałów płynących z najbliższego otoczenia. Jest rzeczą zasadną, że w różnych warunkach zewnętrznych i wewnętrznych postrzegamy te same zjawiska w różny sposób i poddajemy różnej ocenie. W procesie postrzegania asymilacja ta następuje w większym lub mniejszym natężeniu i w taki sam sposób przenika do świadomości. Jakościowo nowym elementem jest tzw. apercepcja, której istotą jest to, że nowe spostrzeżenia pobudzają do aktywności podobne do nich wyobrażenia starsze, stapiają się z nimi i wchodzą w ich związki¹⁾. Chodzi więc o to, aby w nauczaniu łączyć nowe wiadomości z posiadaną już wcześniej wiedzą.

Rola wychowawcy

W koncepcji Herbarta wychowanie to coś innego niż kierowanie uwagi jedynie na rozwój aktywności wychowanka. Nauczyciel powinien powstrzymywać się od ingerencji w wolę, uczucia i emocje ucznia, gdyż może oddziaływać na nie poprzez budowanie swoistego „kręgu myśli”, na który składają się wyobrażenia, idee i sądy. Rolą pedagoga powinno być zaszczepianie idei i przekonywanie do ich akceptacji, a następnie korzystanie z ich potencjału.

W takim ujęciu koncepcja nauczania wychowującego polega na ścisłym związku między przekazywaniem wiedzy a wychowaniem. Krok dalszy to powiązanie tej koncepcji z teorią zainteresowań. Skoro wola i uczucia zależne są od wyobrażeń, to można na nie oddziaływać tak, aby uzyskać efekt wychowawczy. W tego rodzaju nauczaniu ważne jest rozbudzanie, a następnie rozwijanie zainteresowań w różnych kierunkach i na różnych poziomach percepcji.

Kształtowanie sfery zainteresowań to możliwość wyzwolenia twórczej energii umysłu i nakierowanie jej na obszary harmonijnego rozwoju. Samo zainteresowanie to nic innego jak pewien impuls płynący z nauczania dokonującego się jako swego rodzaju sprzężenie zwrotne: aktywność nauczającego wywołuje aktywność nauczanego. Wiedza w tym układzie jest wartością samą w sobie i nie wpływa bezpośrednio na kształtowanie sfery zainteresowań.

W psychologii Herbarta kładzie się nacisk na subiektywne akcenty w przebiegu procesów umysłowych i powiązanie ich z nabytym i niejako „zmagazynowanym” w psychice indywidualnym doświadczeniem. Dotyczy to także pozyskiwania umysłu ucznia dla różnego rodzaju zainteresowań. Każde takie zainteresowanie zawiera dwa aspekty: obiektywny i subiektywny (psychologiczny). Aspekt obiektywny odnosi się do wiedzy i sposobów jej nabywania lub środowiska, z którego płyną impulsy wywołujące stosowne reakcje. Aspekt subiektywny odnosi się do zachowań człowieka w otoczeniu społecznym. W każdej z tych dziedzin wyróżnia się trzy elementy: a) zjawiska przyrodnicze, b) prawa naukowe, c) związki estetyczne. Innymi słowy to strefy empiryczne, spekulatywne i estetyczne.

Zasługi położone przez Herbarta oraz jego pionierska rola w badaniach dotyczących sfer zainteresowań zapewniły mu znaczące miejsce w psychologii eksperymentalnej oraz psychologii fizjologicznej.

Autor jest dziennikarzem i pedagogiem, członkiem Związku Literatów Polskich.