Szkoła promująca zdrowie po 20 latach: dorobek, bariery, perspektywy

Szkoła promująca zdrowie to najdłużej trwające i wciąż rozwijające się w Polsce, w Europie i na świecie skoordynowane, systemowe działania na rzecz zdrowia w szkole. Istotą tych działań jest całościowe podejście do zdrowia w szkole.
W 2012 r. minęło 20 lat od rozpoczęcia projektu.

Jest to jeden z czterech realizowanych w Polsce siedliskowych projektów promocji zdrowia (obok programu „Zdrowe miasto”, „Promocja zdrowia w miejscu pracy” i „Szpital promujący zdrowie”). Mają one charakter oddolnych ruchów dla poprawy zdrowia oraz tworzenia sprzyjającego zdrowiu środowiska. Dobrowolne działania funkcjonujących w sieciach siedlisk są wspierane na różnych poziomach.

Co jest fundamentem szkoły promującej zdrowie?

Fundamentem szkoły promującej zdrowie (SzPZ) jest koncepcja promocji zdrowia. Zrozumienie jej istoty jest warunkiem skutecznego tworzenia takiej szkoły i z tego powodu warto przypomnieć jej podstawowe założenia.

Promocja zdrowia jest nowym, rozwijającym się od lat 80. XX w., obszarem działań na rzecz zdrowia jednostek i społeczności. Łączy elementy zdrowia publicznego, socjologii, psychologii społecznej, medycyny, ekonomii, nauk politycznych. W Polsce termin „promocja zdrowia” jest powszechnie błędnie rozumiany jako propagowanie zdrowia. Określenie „promocja” jest wszechobecne w naszym życiu (promocja różnych produktów, usług).

Według Karty Ottawskiej Promocji Zdrowia (opracowanej na Światowym Zgromadzeniu Zdrowia w 1986 r. w Ottawie) promocja zdrowia to proces umożliwiający ludziom kontrolę nad własnym zdrowiem i jego poprawę. „Kontrola” oznacza, że ludzie mogą kierować własnym zdrowiem i samodzielne działać dla jego poprawy. Najbliższe jej jest hasło „twoje zdrowie w twoich rękach”. Podstawowym warunkiem tego procesu jest upodmiotowienie (ang. empowerment) jednostek i społeczności, czyli uzyskanie przez nich wiedzy, umiejętności i postaw niezbędnych do przejmowania odpowiedzialności za decyzje i działania dotyczące zdrowia własnego i innych ludzi.

Promocja zdrowia dotyczy głównie systemów społecznych (jednym z nich jest szkoła). Nie ma odrębnych systemów dla zdrowia i musi ono „wejść” do każdego systemu społecznego. Warunkiem skuteczności działań jest współpraca, działania międzyresortowe, tworzenie koalicji i sieci. Do kluczowych założeń promocji zdrowia należą:

• Koncentracja na zdrowiu i zwiększaniu jego potencjału jako środka do poprawy jakości życia.
• Nadrzędnym celem jest kształtowanie sprzyjającego zdrowiu stylu życia ludzi
  oraz środowiska (fizycznego i społecznego) ich życia.
• Uświadamianie ludziom, że sami podejmują decyzje i wybory w sprawach swego zdrowia oraz ponoszą odpowiedzialność za zdrowie własne i innych ludzi w swoim otoczeniu.
• Uświadamianie politykom i zarządzającym na różnych poziomach i we wszystkich organizacjach (także w szkole), że ich obowiązkiem jest tworzenie warunków, w których „zdrowe wybory będą dla ludzi łatwiejszymi wyborami”.

Koncepcja szkoły promującej zdrowie

Europa

Od początku wdrażania do praktyki koncepcji SzPZ przyjęto w Europie, że:

• są to działania oddolne, podejmowane dobrowolnie przez społeczności szkolne i wspierane przez odpowiednie struktury na poziomie kraju lub regionu;
• szkoły dokonują systematycznie ewaluacji swoich działań;
• akceptowany jest pluralizm w podejściu do założeń i strategii tworzenia takiej szkoły, wynikający ze specyficznej sytuacji kulturowej, politycznej i ekonomicznej w różnych krajach.

Podejmowano liczne próby uzgodnienia cech (kryteriów) SzPZ oraz skonstruowania jej modelu, wspólnego dla całej ESSzPZ. Na podstawie analizy modeli istniejących w różnych krajach, uznano, że nie jest możliwe, a nawet nie jest wskazane, tworzenie jednego modelu SzPZ. Każdy model jest wynikiem dialogu i konsensusu między jego „konstruktorami”, zależy od uznawanych wartości i specyficznego kontekstu, w jakim jest tworzony. SzPZ jest raczej procesem dokonującym się w określonym kontekście, a nie efektem wdrażania ogólnie ustalonych zasad. Kluczową zasadą przyjętą w krajach członkowskich sieci SHE jest całościowe podejście do zdrowia w szkole.

Polska

W czasie projektu pilotażowego przyjęto, za raportem „Zdrowa szkoła”, że SzPZ ma trzy głównie cechy:

1. Edukacja zdrowotna jako nieodłączny element programu nauczania.
2. Etos zdrowia w szkole – środowisko fizyczne i społeczne, atmosfera, polityka
   i organizacja wspierające edukację zdrowotną i sprzyjające prozdrowotnemu stylowi życia oraz dobremu samopoczuciu członków społeczności szkolnej.
3. Współdziałanie szkoły z rodzicami i społecznością lokalną.

Po 10 latach zaistniała potrzeba „rekonceptualizacji” ww. cech wynikająca ze zmian, jakie dokonały się w tym czasie (m.in. reforma strukturalna i programowa szkolnictwa, wprowadzenie ścieżki edukacyjnej „edukacja zdrowotna”). W wyniku prac i dyskusji
z udziałem wojewódzkich i szkolnych koordynatorów, opracowano nową definicję, model oraz standardy SzPZ.

W latach 2005-2006 opracowano wskaźniki i narzędzia do pomiaru stopnia osiągania standardów. Opublikowano je w 2006 r. w zeszycie 10-11 „Edukacja Zdrowotna i Promocja Zdrowia w Szkole” (wyd. specjalne: www.ore.edu.pl).

W tworzeniu SzPZ w Polsce przyjęto:

• Podejścia specyficzne dla promocji zdrowia:
• Podejście siedliskowe – zakłada, że szkoła jest systemem społecznym, który zmienia się, aby promować zdrowie. Społeczność szkolna (pracownicy, uczniowie i ich rodzice) ustalają wspólnie „Co mogą zrobić dla swojego zdrowia?”. W swych działaniach współdziałają z innymi siedliskami w danej społeczności lokalnej.
• Podejście „od ludzi do problemu” – społeczność szkolna identyfikuje własne problemy, wybiera te, które są dla niej priorytetowe i podejmuje działania dla ich rozwiązania, poszukując wsparcia ze strony innych organizacji (w tradycyjnym podejściu „od problemu do ludzi” szkoła realizuje programy zalecone przez innych).
• Uczestnictwo społeczności szkolnej – zaangażowanie jak największej liczby osób
  w diagnozowanie problemów, planowanie, realizację i ewaluację działań dla ich rozwiązania. Kluczową sprawą jest rzeczywiste, a nie pozorne uczestnictwo uczniów.
• Demokratyzacja życia w szkole – rozwój samorządności uczniowskiej, wprowadzanie nowych zasad komunikowania się ludzi, demokratyczny styl zarządzania i dialog.
• Własną organizację („technologię”) tworzenia SzPZ:
• Praca metodą projektu.
• Etapy tworzenia SzPZ: przygotowanie, diagnoza stanu wyjściowego, budowanie planu działań i ich ewaluacji, działania, ewaluacja wyników działań. Przyjęliśmy, że SzPZ jest szkołą skutecznego działania i dlatego szczególną uwagę należy zwrócić na planowanie działań i ich ewaluację.
• Strukturę dla wspierania działań na poziomie szkoły, rejonu (miasta), województwa i kraju. Na każdym poziomie jest koordynator i zespół wspierający.

Dorobek

W czasie minionych 20 lat razem uczyliśmy się i tworzyliśmy polski model, koncepcję i strategię rozwoju SzPZ. Głównymi działaniami, zwłaszcza w projekcie pilotażowym, była inwestycja w ludzi, ich rozwój osobisty, społeczny i zawodowy. Do najważniejszych dokonań będących bezpośrednim lub pośrednim „pokłosiem” programu SzPZ i ludzi w nim uczestniczących należą:

• Wprowadzenie na początku lat 90. XX w. do praktyki szkół w Polsce: metody projektu, metod aktywizujących, planowania działań i ich ewaluacji, a w 2006 r. narzędzi do autoewaluacji działań SzPZ.
• Upowszechnienie koncepcji SzPZ w całym kraju. W sierpniu 2012 r. do sieci wojewódzkich należały 2054 szkoły różnych typów (w tym przedszkola), wiele szkół oczekuje na przyjęcie do sieci; 94 szkołom nadano Krajowy Certyfikat „Szkoła Promująca Zdrowie” (dane Ośrodka Rozwoju Edukacji).
• Wprowadzenie edukacji zdrowotnej do kolejnych wersji podstawy programowej kształcenia ogólnego (1997, 1999-2001, 2008). Inicjatorkami i autorkami zapisów dotyczących edukacji zdrowotnej były osoby związane z ruchem SzPZ. Wprowadzenie edukacji zdrowotnej do standardów kształcenia nauczycieli (2012).
• Wykształcenie ok. 200 edukatorów ds. edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.
• Opracowanie i upowszechnienie wielu poradników i innych materiałów dotyczących edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia w szkole. Wydanie w latach 2000-2007 dwunastu zeszytów „Edukacja Zdrowotna i Promocja Zdrowia w Szkole”.
• Stworzenie w resorcie edukacji, na poziomie krajowym, infrastruktury dla wspierania edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia w szkole: 1999 – Pracownia Edukacji Zdrowotnej i Promocji Zdrowia w KOWEZ (kierowała nią Maria Sokołowska), w 2002 r. przeniesiona do CMPPP, w 2009 r. do ORE (Zespół Promocji Zdrowia w Szkole, kierownik Katarzyna Stępniak).
• Budowanie na poziomie wojewódzkim koalicji na rzecz promocji zdrowia w szkole.
• Tworzenie dobrego wizerunku Polski na forum międzynarodowym. Należymy do krajów o największej aktywności i intensywności działań. Można na nas liczyć!

Można zatem uznać, że realizacja programu SzPZ „otworzyła” dla zdrowia drzwi do systemu edukacji, zwłaszcza szkół i przedszkoli, w mniejszym stopniu do administracji i twórców polityki edukacyjnej.

Bariery

Istotą działań w SzPZ jest inicjowanie i wprowadzanie przez ludzi różnorodnych zmian w swoim stylu życia i środowisku codziennego życia. Każda zmiana rodzi nadzieję, ale także trudności i opór. Towarzyszyły one także ludziom w SzPZ w okresie dwudziestolecia. Najlepszy okres to lata 1991-1995, początek transformacji ustrojowej. Cechowały go: „eksplozja” entuzjazmu w szkołach projektowych, ogromna mobilizacja i motywacja ludzi do działania, uczenia się, rozwoju, współpracy. Mała liczba (14) szkół projektowych, wsparcie ze strony Ministerstwa Edukacji Narodowej, Dyrekcji Instytutu Matki i Dziecka oraz organizacji międzynarodowych umożliwiały ścisłą współpracę ze szkołami, organizację warsztatów dla prawie wszystkich nauczycieli. W miarę upływu czasu i zwiększania się liczby szkół nie było już takich możliwości, stopniowo wygasał entuzjazm części osób, zmieniali się ludzie, przychodzili nowi, często niedostatecznie przygotowani do kontynuacji działań, zgodnych z ustaloną koncepcją i strategią tworzenia SzPZ. Do najważniejszych barier w rozwoju SzPZ, które nadal istnieją, należą:

• Niezrozumienie i niedocenianie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia przez wciąż zmieniających się twórców polityki edukacyjnej i zdrowotnej na różnych poziomach.
• Niestabilność statusu programu i jego wspierania na poziomie krajowym. Zbyt krótkie okresy „ważności” porozumień między Ministrem Edukacji Narodowej i Ministrem Zdrowia. W latach 1992-2009 porozumienie dotyczyło tylko lat 1992–1995 i 2000-2002.
• Niedostateczny marketing i orędownictwo na rzecz SzPZ. Małe zainteresowanie mass mediów – dostarczamy przykładów dobrej praktyki (to nie jest „news”).
• Brak w Polsce systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli w zakresie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia oraz doradztwa metodycznego w tym zakresie.
• Ograniczone możliwości szkolenia szkolnych koordynatorów i innych członków społeczności szkolnej w zakresie tworzenia SzPZ
• Zmiany w kuratoriach oświaty ograniczające możliwości pełnienia przez ich pracowników funkcji wojewódzkich koordynatorów.
• Niedostateczne wsparcie ruchu SzPZ przez środowiska naukowe.
• Oferowanie szkołom przez organizacje zewnętrzne ogromnej liczby programów edukacyjnych dotyczących różnych aspektów zdrowia, o niskiej jakości i niesprawdzonej skuteczności. Szkoły podejmują realizację wielu z nich zamiast działań wynikających z diagnozy i rzeczywistych potrzeb danej szkoły. Jest część szkół, które można nazwać „aktywnymi” w podejmowaniu licznych akcji, konkursów, imprez (bez ewaluacji ich efektów), zdobywaniu wielu certyfikatów. Nie spełniają one jednak standardów SzPZ.

Perspektywy

Bilans 20-lecia rozwoju oddolnego ruchu SzPZ w Polsce można uznać za zdecydowanie dodatni. U progu trzeciej dekady ujawnia się jednak wiele oznak kryzysu i zagrożeń. Dotyczy to przede wszystkim najważniejszego ogniwa tzn. szkół, których społeczność często nie zna lub nie rozumie w pełni koncepcji i strategii SzPZ i utożsamia je z realizacją wielu programów edukacyjnych i działań akcyjnych bez sprawdzania ich efektów. Przyczyną tego jest załamanie się w ostatnich latach wsparcia dla szkół z poziomu wojewódzkiego, w tym szkoleń dla szkolnych koordynatorów i nauczycieli szkół w sieciach i planujących do nich przystąpić. W czasie Jubileuszowej Konferencji z okazji 20-lecia Szkół Promujących Zdrowie w Polsce w Warszawie (27-29 sierpień 2012) wskazano m.in. na potrzebę:

• rozwiązań systemowych dotyczących statusu i zakresu obowiązków osób pełniących funkcje wojewódzkich koordynatorów,
• tworzenia sieci rejonowych i struktur wspierających szkoły w tych sieciach, szczególnie w dużych województwach.

Zaprzepaszczenie dorobku SzPZ i struktur je wspierających byłoby niepowetowaną stratą dla społeczeństwa polskiego, cofnięciem się do lat 80. Stoimy przed poważnym zadaniem podjęcia dyskusji nad tym: Jak skutecznie nadal rozwijać ruch szkół promujących zdrowie w Polsce? Jak poprawić jakość ich działań?

Szczegółowa bibliografia załączona przez Autorkę jest dostępna w redakcji.

Autorka jest prof. dr hab. med., lekarzem pediatrą, specjalistą medycyny szkolnej. Kierownik Zakładu Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji na Wydziale Pedagogicznym UW. Współtwórczyni polskiej koncepcji SzPZ, krajowy koordynator (1992-1997). Przewodnicząca Rady Programowej ds. Promocji Zdrowia i Profilaktyki Problemów Dzieci i Młodzieży.